پرسش: ویژگیهای ذکر شده برای عالم ذر چیست؟
پاسخ: در مورد “عالم ذر” در میان دانشمندان، مفسران، متکلمان و ارباب حدیث، گفت و گوهای زیادی واقع شده است، و این نشانگر پیچیدگی موضوع (عالم ذر) میباشد. خدای سبحان در قرآن کریم میفرماید: … وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ…؛ به خاطر بیاور زمانی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم “ذریّه” آنها را برگرفت، آنان را گواه بر خودشان گرفت و از آنها پرسید: آیا من پروردگار شما نیستم، آنان همگی گفتند: آری، ما گواهی دادیم، این کار را خداوند به خاطر آن انجام داد که در روز قیامت نگویید ما از این موضوع توحید و معرفه الله غافل بودیم، (اعراف، آیه ۱۷۲). حال این ظهور و بروز (در عالم ذر) که واقع شده و به چه صورت انجام گرفته است و منظور از عالم ذر چیست؟ ۱. محدّثان در پاسخ میگویند: در بعضی از احادیث آمده است: فرزندان آدم تا پایان دنیا به صورت ذرّات کوچکی از پشت آدم خارج شدند و فضا را پر کردند؛ در حالی که دارای عقل و شعور بودند و قادر بر سخن و تکلم بودند. خداوند آنان را مخاطب قرار داد آیا من پروردگار شما نیستم (أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ)؟ همگی در پاسخ گفتند. آری (بلی) به این ترتیب پیمان نخستین بر توحید گرفته شد”. ۲. گروهی از مفسران میگویند: منظور از “ذر”، ذرات نخستین وجود انسان (نطفه) از پشت پدران به رحم مادران انتقال یافت و به تدریج در عالم جنین به صورت انسان کاملی درآمد و همان حال خداوند استعدادهایی به او داد که بتواند حقیقت توحید را درک کند. از این رو عالم ذر عالم جنین است و سؤال و پاسخ به زبان حال صورت گرفته است. ۳. منظور از عالم “ذر” عالم “ارواح” است؛ یعنی، خداوند در آغاز ارواح انسانها را آفرید و مخاطب ساخت و از آنان اقرار بر توحید گرفت. ۴. منظور از “ذر” اجزای بسیار کوچک نیست؛ بلکه ذر به معنای ذریّه (فرزندان) است؛ خواه کوچک و صغیر باشند یا بزرگ و کبیر. بنابراین سؤال و جواب در میان انسان و خداوند، به وسیله پیامبران به زبان “قال” میباشد. ۵. سؤال و جواب (در عالم ذر) بین انسان و خداوند، به زبان حال، صورت گرفته است؛ آن هم بعد از بلوغ و کمال و عقل. ۶. علاّمه طباطبائی میگویند: موجودات دارای دو نوع وجودند، یک وجود جمعی در نزد خدا – که در قرآن به عنوان ملکوت از آن یاد شده است – و دیگر وجودات پراکنده که با گذشت زمان به تدریج ظاهر میشوند. به این ترتیت عالم انسانیت دنیوی، مسبوق به عالم انسانیت دیگری است که در آن جا هیچ موجودی محجوب از پروردگار نیست و با شهود باطنی او را مشاهده کرده و به واحدیت. او اعتراف میکند و سؤال و جواب در عالم “ذر” مربوط به آن جا میشود، (مکارم شیرازی، ج ۲، ص ۱۰۷ – ۱۱۶).
