عمارت خورشید
عمارتی هشت ضلعی و سه طبقه است و در میان باغی با جوی ها و خوص های متعدد قرار داشته و به روایت متون دوره قاجار پیش از آن که کاخی برای امرای جلایر باشد، که مدتی را در کلات زیسته اند، مقبره نادر بوده و به دستور وی ساخته شده است.
دور تا دور بنا شامل هشت ایوان و دو ورودی است که به اندرونی های متعدد وصل می گردد. نمای ساختمان با سنگ قهوه ای خوشرنگی تزیین شده که روی سنگ ها، حجاری هایی از نقش گل و میوه های گرمسیری ایجاد شده است، این سنگ ها ظاهراً به دستور نادر از آذربایجان و مراغه بدین محل حمل شده است. در قسمت های شرقی بنا تصویری بر دیوار نقاشی شده و دور تا دور قسمت داخلی نیز با آیات سوره «عم یتسائلون» و نقاشی های دارای طلاکاری مزین شده است. آرامگاه نادرشاه افشار
نادرشاه افشار که براى اولین بار شهر مشهد را مرکز حکومت ایران کرد، اولین مقبره خویش را در این شهر میان سالهاى ۱۱۴۵ ـ ۱۱۴۳ قمرى احداث و رقباتى را وقف آن نمود. وى پس از آن هم که در سال ۱۱۴۸ قمرى رسماً شاه ایران شد و بلافاصله در صدد فتح هند بر آمد، چون از سفر پر غنیمت مزبور بازگشت تصمیم گرفت مقبره دیگرى براى خویش در مشهد احداث نماید. بدین منظور اَمر کرد تا سنگهاى مرمر سیاهِ حجیم و سنگینى را از دهخوارقان آذربایجان به خراسان حمل کنند. بعضى از این سنگها که بیست تا شصت خروار وزن داشتند هزینه حمل هر مثقالشان یک و نیم مثقال نقره شد، بدان سبب سه قطعه از سنگهاى مزبور را « ایران خراب »،« عالم خراب » و « خراج عالم » نامیدند(۴۹). این مقبره دوم ظاهراً در شمال « خیابان » و مقابل مقبره پیشین ساخته شد(۵۰)، همان جایى که اکنون مقبره نادرشاه قرار دارد. وى بالأخره در سالهاى پایانى عمر در کلات نادرى هم بناى دیگرى مناسب مقبره خانوادگى احداث کرد ( عمارت خورشید ) اما عاقبت در هیچ یک از مقابر سه گانه مزبور به خواب ابدى فرو نرفت. سرِ او پس از قتلش در سال ۱۱۶۰ از قوچان به هرات فرستاده شد، جسد بىسرش هم که موقتاً در یکى از مقابر ساخته وى در مشهد مدفون شد بعداً توسط آغا محمدخان قاجار به تهران منتقل گردید تا امکان اهانت به آن براى قاجارها آسان تر شود. ضریح نفیس و گرانقدر یکى از مقابر او در شهر مشهد نیز در آغاز سلطنت چهل روزه سید محمد متولى، به عنوان جانشین شاهرخ ( نوه نادر ) در سال ۱۱۶۳ قمرى به حرم حضرت رضا علیه السلام منتقل شد(۵۱).
بدین سان نادرشاه تا مدتها در شهر مشهد داراى مقبره اى نبود تا این که قوام السلطنه در اواخر عهد قاجار ( ۱۲۹۶ خورشیدى ) در محل یکى از مقابر ویران شده نادرى آرامگاه جدیدى براى وى ساخت(۵۲) و استخوانهاى او را از تهران به مقبره مزبور حمل کردند. این بناى جدید که در محل فعلى آرامگاه وى قرار داشت مدتى بر پا بود تا این که انجمن آثار ملى ایران در سال ۱۳۳۵ خورشیدى درصدد بر آمد آرامگاهى مناسبِ شأن نادرشاه براى وى در همان محل مقبره ساخته قوام السلطنه احداث نماید. این کار از سال ۱۳۳۶ شروع شد و در سال ۱۳۴۲ به پایان رسید.
مقبره کنونى نادرشاه واقع در ضلع شمال غربى چهارراه شهدا ( نادرى سابق ) که پس از حرم حضرت رضا علیه السلام مهمترین موضع توریستى ـ تاریخى شهر مشهد تلقى مىشود، در باغى به مساحت ۱۴۴۰۰ متر مربع ساخته شده است. مقبره شامل سکویى دوازده پله اى، محل گور، پوششى خیمه مانند بر روى قبر، سکویى مرتفع در مجاور قبر با مجسمه نادرشاه سوار بر اسب و سه تن دیگر در پى او، یک غرفه فروش کتاب و دو تالار براى موزه است.
طراح بنا مهندس سیحون بوده و مجسمه ها را هنرمند فقید ابوالحسن صدیقى ساخته است. مصالح مقبره عمدهً از سنگهاى خشن و سخت گرانیت کوهسنگى مشهد است. بعضى از قطعات سنگ بسیار بزرگ انتخاب شده تا تداعى کننده مقبره دوم ساخته خود نادرشاه باشد. پوشش مقبره کاملاً به مانند چادر عشایرى است، که نادر در آن زاده و هم کشته شده است. پوشش دیوارهاى داخلى مقبره نیز از سنگهاى مرمر اُخرایى رنگ مراغه انتخاب شده تا قتل نادرشاه در داخل چادر را تداعى نماید. از موقوفات کرامند نادرى که از تصرف وقف خارج شده بود روستاى دهشک در مجاور شهر تابران توس احیا شده و در اختیار موقوفه نادرى قرار گرفته است(۵۳) که احتمالاً به زودى از محل در آمد آن به بخشى از نیّات واقف بر سر قبر وى عمل خواهد شد.
غار مغان
غار مغان ، این غار در ۷۵ کیلومتری شهر مشهد و در جنوب روستای مغان واقع شده است.این غار دارای دو دهانه است . ارتفاع آن از دریا ۲۹۱۰ متر می باشد. درون غار آثار استالاگمیت و استالاکتیت و چندین حلقه چاه وجود دارد که عمق یکی از این چاه ها ۲۵ متر می باشد. همچنین در این غار پرتگاهی به عرض ۳۵ سانتیمتر و برکه آبی وجود دارد.این غار در سال ۱۳۲۴ توسط کوهنوردان شهرستان مشهد کشف شده است.
خانه ی حاج حسین ملک .
این بنا درخیابان امام خمینی مشهد واقع شده و یکی از نمونه خانه های زیبای برجای مانده از دوران انتقال معماری در اواخرعصر قاجاری به پهلوی محسوب می شود.
بنای هارونیه .
این مکان تاریخی درحدود ۶۰۰ متری ازآرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی قرار گرفته ومنحصرا خانقاه و یا مقبره ای است که درقرن هشتم هجری برروی بناهای کهن شهر تابران بنیان گردیده است.
مقبره امیرشاه ملک ( مسجد شاه )
بنایى تاریخى از دوره تیمورى که تا پیش از انقلاب اسلامى به مسجد شاه شهرت داشت و بعد به نام مسجد هفتاد و دو تن خوانده شد، اصلاً مقبره یکى از اُمراى شاهرخ تیمورى به نام امیر شاه ملک ( یا ملک شاه ) است. این مقبره در محل چهار سوق و تلاقى دو بازار بزرگ و فرش فروشها در کنار میدانى قدیمى به نام « سرِ سنگ » احداث شده و پس از توسعه حریم حرم در مجاورت ضلع جنوب غربى حرم قرار گرفته است.بنا شامل یک سرداب براى دفن جسد، قبه اى ۵ در ۵ مترى، گنبدى دو پوششه به ارتفاع ۴/۱۷ متر، ایوانى در جانب شمال به ارتفاع ۴/۹ متر، فضاهایى جانبى و دو گلدسته در طرفین ایوان مىباشد. دورادور ایوان کتیبه اى داشته که تنها قسمت پایانى آن بر روى پایه سمت چپ باقى مانده و این جملات به وضوح در آن قابل خواندن است: « الامیر ملکشاه اعرج الله معارج دولته فى رجب سنه خمس و خمسین و ثمانمائه للهجره »
امیر غیاث الدین شاه ملکِ بِرلاس یکى از اُمراى معتبر تیمور و فرزند وى شاهرخ بوده است. در سال ۸۰۹ قمرى که شاهرخ حکومت ولایت خراسان را با مرکزیت توس و مشهد به فرزند جوان خویش اُلغ بیک بخشید شاه ملک را هم به امیر الامرایى وى منصوب کرد. وى تا سال ۸۱۱ که مأمور فتح و تصرف ماوراء النهر گردید در خراسان مستقر بود. در سال ۸۱۲ که حکومت ماوراء النهر به الغ بیک داده شد امیرشاه ملک هم همراه او گردید. این دو ظاهراً تا سال ۸۱۷ حکومت خراسان را هم داشتند، اما از آن زمان به بعد فرزند دیگر شاهرخ یعنى بایسنغر میرزا والى خراسان ( با مرکزیت توس ) شد. بنابراین امیرشاه ملک در سالهاى ۸۰۹ تا ۸۱۷ قمرى حاکم اصلى خراسان، یا دست کم بزرگترین امیر این خطّه بوده است. وى تا سال ۸۲۹ قمرى قدرتمندانه در ماوراء النهر و خوارزم به حکومت و دستیارى الغ بیک مشغول بود، تا این که در سال مزبور در خوارزم درگذشت و جسدش به مشهد حمل و در بنایى که خود وى براى این منظور ساخته بود مدفون گردید(۲۴).
اصل مقبره امیرشاه ملک بین سالهاى ۸۰۹ تا ۸۲۹ قمرى احداث شده اما تکمیل و تزیین آن تا سال ۸۵۵ طول کشیده است. این بنا که در زمان شاه سلطان حسین صفوى ( ۱۱۱۹ ق ) و هم نادرشاه افشار ( ۱۱۵۵ ق ) مرمّت گردیده، داراى گنبد فیروزه اى رنگ و دو گلدسته زیباست. مقبره امیرشاه ملک هر چند به عنوان زیارتگاه شناخته نمىشود اما کاربرد فرهنگى ـ توریستى دارد. این بنا که باید عنوان « مسجد شاه » را از نام « شاه ملک » یا بناى مجاور خود به نام « حمام شاه » ( رضوى بعدى ) گرفته باشد، نمىتوانسته است مسجد باشد چون قبله آن با قبله مشهد انطباق ندارد و در سرداب آن هم چند جسد دفن شده است(۲۵).
