بررسی پیامدهای اشتغال زنان

یکی از سؤالات و مباحثی که در سال‌های اخیر در جامعه ما مطرح بوده است، بحث از توانایی و کارآمدی زنان و حضور فعال آن‌ها در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی است.
در این میان عده قابل توجهی از مدیران و مسئولان کشور به استناد برخی از آموزه‌های دینی که دیده یا شنیده‌اند و با توجه به حضور زنان در تمام عرصه‌ها در کنار مردان در بسیاری از کشورها، معتقدند که تفاوت چندانی بین زن و مرد در انجام مسئولیت‌ها و مدیریت‌های اجتماعی وجود ندارد و زنان هم مثل مردان باید به دنبال مشاغل اجتماعی و تامین درآمد از این طریق باشند و آن را یک ارزش و رشدی برای زنان می‌دانند.
این عده ناخواسته تحت تأثیر تفکرات فمینیستی که هم‌اکنون در بسیاری از کشورهای جهان حاکم است، قرار گرفته‌اند و برای اینکه مورد اعتراض و محکومیت برخی از سازمان‌های بین المللی دفاع از حقوق زنان قرار نگیرند و خود را هماهنگ و شبیه کشورهای مترقی نشان بدهند، زنان را تشویق به ادامه تحصیلات عالی به جهت اشتغال به مشاغل اجتماعی می‌کنند، و حتی برخی از مسئولیت‌ها و مدیریت‌های اجتماعی را به زنان محول کرده‌اند. در طرف مقابل عده‌ای بر اثر برداشت سطحی از برخی از آیات و روایات و تعصب و افکار خشک و متحجرانه، منکر توانمندی‌های زنان در این امور هستند و حتی نسبت به رانندگی زنان و حساسیت منفی نشان می‌دهند و وظایف زنان را فقط در چهارچوب خانه تعریف می‌کنند.
از آنجایی که طبق فرمایش امیرمؤمنان علی علیه السلام، انسان‌های جاهل در هر مسئله‌ای یا افراط و زیاده‌روی می‌کنند و یا تفریط و کوتاهی می‌کنند ، به نظر می‌رسد که گروه اول، دچار افراط و زیاده‌روی در مورد بانوان شده‌اند و بر اثر جهل و ناآگهی نسبت به مبانی دینی و عدم شناخت از طبیعت و سرشت زنان، و به علت خود باختگی فرهنگی در برابر تفکرات غربی و مرعوب شدن در مقابل سازمان‌های مدعی حمایت از حقوق زنان، برخی از مسئولیت‌ها و مدیریت‌های اجتماعی را که در حیطه و مسئولیت و توانایی مردان است را به زنان واگذار کرده‌اند.
این عده با نادیده گرفتن رسالت مهم و ارزشمند بانوان یعنی مدیریت خانه و رسیدگی به امور منزل، تربیت نسل آینده و ایجاد محبت و گرمی در کانون خانواده است، مقام و منزلت زن را چنان پائین آورده‌اند که از او توقع و انتظار یک کارگر یا کارمندی با حقوق ناچیز را دارند و به راستی که در حق زنان و بانوان عظیم الشأن جامعه ما ظلم و بی‌عدالتی روا می‌دارند.
اگر در گذشته زنان از تمام حقوق انسانی خود محروم بودند و بمانند یک برده و حیوان با او رفتار می‌شد و زنان موجودی پست و بی‌ارزش به شمار می‌آمدند و آن گونه در حق زنان، ظلم و ستم روا می‌داشتند، در قرن بیستم نیز با بی‌توجهی به طبیعت و ویژگی‌های زنان و بی‌ارزش نشان دادن وظایف خانوادگی و کشاندن زن به جامعه و استفاده ابزاری از آنان، ظلم و خیانت دیگری را به زنان کرده‌اند.
اجازه بدهید توجه شما به آرزوهای قلبی یک زن غربی جلب کنم، آنی رود یکی از نویسندگان مشهور انگلستان است. او می‌گوید:
«ای کاش کشور من مانند کشورهای اسلامی می‌بود که زنان با پوشش و عفت، آسوده‌ترین زندگی را دارند. این برای انگلستان یک ننگ است که دخترانش به خاطر آمیختگی با مردان در مشاغل اجتماعی به رذالت کشیده شوند. چه می‌شود ما را که سعی نمی‌کنیم وظایف و مسئولیت زنان ما، هماهنگ با فطرت و طبیعت آنان باشد یعنی همان خانه‌داری و تربیت فرزند و کارهای مردانه را به مردان واگذار کنیم تا شرافت و ارزش زنان را به دست آوریم».
اگر زنان غربی همواره به دنبال حقوقِ تضییع شده خود باشند، حق دارند زیرا نه مسیحیت حقوق آنها را تامین کرده و نه قوانین و آداب و رسوم غرب، اما چنین زحمتی از دوش زنان مسلمان برداشته شده است، زیرا به راستی اسلام، تمام نیازهای روحی، جسمی و عاطفی زنان را با توجه به طبیعت و سرشت، زنان برآورده کرده است.
در حال حاضر کشور سوئد، از نظر قوانین مربوط به ارتقای حقوق زن در جهان غرب، رتبه اول را دارد و بخش عظیمی از زنان، شاغل و حقوق‌بگیر هستند. ولی جالب است که بدانیم درصد زنان در مدیریت‌ها به اندازه صفر است و از زنان در مشاغل پائین آن هم با حقوقی ناچیز، بیگاری کشیده می‌شود و آمار بسیار بالای طلاق و فرزندان نامشروع، از هم پاشیدگی کانون خانواده، آزار و آزادی‌های جنسی بی حد و حساب و زندگی مشترک بدون ازدواج، ارمغان چنین تفکری است.
ادعای اصلی ما در این نوشتار این است که طبق آیات و روایات فراوان و بر اساس نظریات برخی از روانشناسان و دانشمندان و با عنایت به ویژگی‌ها و خصوصیات جسمی و روحی بانوان، بهترین و مهمترین نقش زنان در جامعه، همانا نقش همسری و مادری است که در آموزه‌های دینی، بسیار ارزشمند و مقدس شمرده شده است و زن می‌تواند از این طریق به کمال خود برسد. و تشویق زنان به اشتغالات اجتماعی بدون قید و شرط و محوّل کردن مشاغل گوناگون به آنها و سپردن مدیریت‌ها به زنان خصوصاً مدیریت‌های کلان نه تنها خدمتی به زنان نیست بلکه خیانت و ظلمی بزرگ به آنان و به کل جامعه بشری است.
ما برای اثبات این ادعا، دلایل مختلفی از آیات و روایات و نظرات اندیشمندان را ذکر می‌کنیم و ضمن دعوت همه خوانندگان به مطالعه این نوشتار، قضاوت منصفانه را به عهده آنان می‌گذاریم و سعی خواهیم کرد که از اطاله کلام بپرهیزیم تا موجب خستگی و ملالت نشود.
قبل از آنکه به مسئولیت‌ها و وظایف و رسالت اصلی زنان بپردازیم، لازم است که با خلقت و آفرینش زن و مقام و منزلت آنان در آیات و روایات به طور مختصر آشنا شویم.الف) خلقت و آفرینش زن
در منطق قرآن، زن بمانند مرد، یک انسان تمام عیار است و هیچ تفاوتی میان مرد و زن در اصل خلقت وجود ندارد. هر دوی آنها از یک حقیقت آفریده شده‌اند.
خداوند در قرآن می‌فرماید: ای مردم، ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم…. همانا گرامی‌ترین و برترین شما نزد خداوند، با تقواترین شماست. و در جای دیگر می‌فرماید: شما را از یک حقیقت واحدی آفریدیم و یا اینکه می‌فرماید: همه شما (چه مرد و چه زن) را از خاک آفریدیم و به خاک برمی‌گردید طبق نظر اکثر مفسرین شیعه، آفرینش حوا علیها السلام همانند آفرینش حضرت آدم علیه السلام، مستقل بوده است و اینطور نبوده است که حضرت حوا از باقیمانده یا از دنده چپ حضرت آدم باشد. امام صادق علیه السلام به یکی از یاران خود به نام زراره می‌فرماید: آیا خداوند قدرت نداشت که برای آدم، همسری از غیر دنده او بیافریند؟ آنگاه آن حضرت فرمودند: خداوند هر کدام از آدم و حوا را از گِل آفرید.
خلاصه مطلب آن که زن و مرد هر دو انسانند و طبعا باید از یک چیز آفریده شده باشند و در قرآن هیچ اثری از اینکه زن، از جنس پست‌تر آفریده شده باشد و یا خلقت زن، طفیلی مرد باشد، و یا زن را موجودی شر و بد یا عنصر گناه معرفی کند، وجود ندارد.ب) مقام و منزلت زن در قرآن و روایات
برخلاف بسیاری از اقوام و ملل جهان در گذشته و حال و حتی برخلاف عقیده و نظر یهودیان و مسیحیان که زن را موجودی بد و شرّ و عنصر گناه و فساد معرفی می‌کنند، اسلام، زنان را در مقام و منزلتی والا و ارزشمند قرار داده است. مقام زن در اسلام به حدی است که سومین سوره مفصل قرآن به نام «النساء» نامیده شده است و در ده سوره دیگر به مسائل مربوط به حقوق و منزلت زن اشاره شده است و همه جا در خطاب‌های عام قرآن، زنان مورد خطاب هستند.
اسلام،‌ زن را به عنوان رکن مهم زندگی و متمم حیات انسانی و عضو مهم و موثر جامعه بشری قلمداد می‌کند و او را در رأس امری عظیم قرار داده است که همان تولید و تربیت نسل بشر است. یعنی در دامن زن است که انبیاء الهی و اولیاء و بزرگان برای خدمت به بشریت، تربیت می‌شوند. امام امت (ره) در جمله معروفی که از ایشان نقل شده فرمودند: «از دامن زن است که مرد به معراج می‌رود».
قرآن کریم از برخی از زنان بزرگ، با تجلیل فراوان یاد می‌کنند حضرت آسیه همسر فرعون و حضرت مریم (سلام الله علیها) را به عنوان یک الگو و سرمشق برای همه مومنان معرفی می‌نماید. و در جای دیگر، حضرت مریم (سلام الله علیها) را همانند یکی از پیامبران بزرگ الهی مورد خطاب قرار می‌دهد و می‌فرماید:
ای مریم، همانا خداوند تو را برگزیده و تو را پاک کرد و تو را بر تمام زنان عالم برتری داد.
در قرآن کریم، زنان با مردان با القاب مساوی و همسان یاد شده‌اند که بر نقش و جایگاه هر یک در جامعه و مساوی بودن آنها در اصل تکلیف تاکید شده است:
همانا مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان مومن و مردان و زنان عبادت کننده و مردان و زنان راستگو و… خداوند برای همه آنها مغفرت و اجر بزرگی آماده کرده است.
همچنین به معاشرت و رفتار پسندیده و مناسب با زنان توصیه شده است. زن و مرد در بهره‌مندی از کسب و تلاش و پاداش عبادات و الزام به تکالیف یکسان و مساوی هستند و زن می‌تواند مانند مرد، مستقلاً اراده کند و مستقلاً کار کند و مالکِ نتیجه کار و تلاش خود شود، قرآن در این زمینه می‌فرماید:
مردان و زنان، هر کدام بهره‌ای از کوشش‌ها و تلاش‌های خود دارند.
هیچ تفاوتی در مقررات کلی و جزیی و اصول عقاید و فروع آن میان زن و مرد نیست و در واجبات فردی مثل نماز و روزه یا واجبات اجتماعی مانند حج و امر به معروف و نهی از منکر و اقتصادی مانند خرید و فروش، تفاوتی بین زن و مرد نیست و زنان در حق تحصیل و انتخاب رشته تحصیلی، مالکیت، انتخاب محل سکونت و مانند آن، مستقل و خودکفا و آزاد هستند.
این قسمت را با ذکر چند حدیث و روایت در مورد ارزش و مقام و منزلت زن، متبرّک و مزیّن می‌کنیم. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: بهترین اولاد شما، دختران هستند و در جای دیگری فرزندان دختر را حسنه و نیکی معرفی کردند که خداوند به واسطه آنها، به انسان ثواب می‌دهد و فرمودند: اگر تحفه و هدیه‌ای برای اهل و عیال خود خریدید، اول به فرزندان دختر بدهید و هر کس دختری را خوشحال کند همانند این است که بنده‌ای از فرزندان اسماعیل را در راه خدا آزاده کرده است.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمودند: من فقط از دنیای شما عطر و زنان را دوست دارم و می‌فرمودند: نزدیک‌ترین شما به من در قیامت کسی است که با همسر خود به نیکی رفتار نماید آن حضرت در جای دیگری فرمودند: بیشترین خیر و خوبی در زنان است.رسالت و وظیفه اصلی زنان
اگرچه از نظر انسانی، هیچ تفاوتی میان زن و مرد نیست و زنان به مانند مردان، یک انسان تمام عیار، مستقل و مؤثر و ارزشمند هستند و در این زمینه، هیچگونه برتری و امتیازی بر همدیگر ندارند، اما با این وجود، دست توانمند آفرینش، با ایجاد یک سلسله خصوصیات و ویژگی‌های جسمی و روحی در زنان، وظایف و مسئولیت‌های خاصی را از آنها انتظار دارد و خداوند بزرگ برای ایجاد یک نظام احسن و اتم، وظایف خاصی را برای زنان تعریف و مشخص کرده است.
همانطور که می‌دانیم زنان از نظر جسمی، ‌ظریف‌تر و لطیف‌تر از مردان هستند و از نظر روحی، دارای احساسات و عواطف سرشار و فراوانی هستند، خشونت و صلابت مردان با لطافت و ملایمت زنان، تعدیل و تکمیل می‌شود و زنان نسبت به مردان، محتاط‌تر، صبورتر و مذهبی‌تر هستند و علاقه آنها به خانواده و تدبیر امور منزل بیش از مردان است. کارهایی که نیاز به تفکر و تمرکز و توانایی جسمی زیادی دارد، زنان را خسته می‌کند و از عهده و توان آنها خارج است و بدون شک می‌توان گفت که بهترین و مهمترین نقش زنان در جامعه بشری با توجه به این ویژگی‌ها و بر اساس آموزه‌های دینی، همانا نقش همسری و مادری است و به جرأت می‌توان گفت که خداوند آنها را برای ایفای این دو نقش آفریده است و زنان می‌تواند با ایفای این دو نقش نه تنها به بالاترین قله کمال و قرب حقتعالی برسند، بلکه می‌توانند بهترین و مؤثرترین و ارزشمندترین خدمت را به جامعه بشری ارائه دهند.
همسری و مادری تا جایی مهم است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت علیهم السلام، جهاد زنان را در راه خدا، خوب شوهرداری کردن [و تربیت فرزند] می‌دانند و حضرت زهرا (سلام الله علیها) که بهترین الگوی زنان مسلمان است از اینکه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) کارهای داخلی منزل را به او واگذار کردند و کارهای خارج از منزل را به عهده امیرمومنان علی علیه السلام گذاشتند، بسیار خرسند و خوشحال شدند.
مردان در قرآن کریم به دلیل توانمندی های بیشتر جسمی و عقلی، سرپرست و نگهبان زنان برشمرده شده‌اند و به زنان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) که الگوی زنان جامعه هستند، توصیه شده است که در خانه‌های خود بمانند و از هر گونه جلوه‌گری ناپسند و آشکار کردن زینت‌های خود در جامعه بپرهیزند. همچنین خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: زنان برای شما لباس هستند و شما برای زنان، لباس هستید. یعنی همچنانکه لباس، باعث زینت و پوشش انسان در برابر سرما و گرما می‌شود و عیوبِ انسان را می‌پوشاند، زن و مرد باید باعثِ زینت یکدیگر شوند و ضمن اینکه عیوب یکدیگر را می‌پوشانند، همدیگر را حفظ و صیانت کنند.
یکی از بهترین و مناسب‌ترین، تعبیرات قرآن از زنان، این است که زنان به مانند کشتزاری می‌مانند که باعث بقاء نوع بشر و تربیت نسل آینده هستند نه وسیله‌ای برای هوسرانی و اطفاء شهوات.
در روایات اسلامی نیز به زیباترین شکل، وظایف و مسئولیت‌های ارزشمند زنان، اشاره شده است. در احادیث وارد شده است که زنان به مانند گل، لطیف و ظریف هستند ولی قهرمان نیستند [که بتوانند کارهای سخت و خارج از توان خود را انجام دهند.] در آموزه‌های دینی ما، گفتن اذان و اقامه، رفتن به جماعت و جمعه و حضور در تشییع جنازه، بلندگفتن تلبیه و… قضاوت کردن، از زنان، برداشته شده است و به ما توصیه شده است که ولایت و مدیریت‌ها به زنان سپرده نشود و در تصمیمات مهم، نباید با زنان مشورت کرد زیرا نظرات آنها استوار نیست. مگر زنانی که کمال عقلی آنها، ثابت شده باشد.
در روایت دیگری، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: مردانی که خود را شبیه زنان می‌کنند و زنانی که خود را به شکل مردان در می‌آوردند و کارهای مردانه انجام می‌دهند، ملعون و از رحمت خدا به دور هستند.
البته آیات و روایات دیگری در این زمینه وجود دارد که به جهت اختصار از آنها صرف نظر می‌کنیم.
ملاحظه‌ می‌کنید که رسیدگی زنان به امور خانه‌داری، شوهرداری، تربیت و فرزند تا چه اندازه از قداست و ارزش معنوی برخوردار است و مهمترین رسالت و وظیفه زنان در آفرینش، همین است. زیرا خداوند که سازنده و خالق زنان است، بهتر از هر کس می‌داند که چه وظایف و مسئولیت‌هایی از عهده و توان زنان برمی‌آید.
متاسفانه برخی از زنان جامعه ما به دلیل ناآگاهی از ارزش و قداست وظایف خانوادگی و رسالت مادری و عدم شناخت مبانی دینی، به دنبال اشتغال و کارهای اجتماعی بدون قید و بند هستند و هدفشان از تحصیلات، به دست آوردن شغل و کاری برای کسب درآمد است و حاضرند که تن به هر کار و فعالیت اقتصادی و اجتماعی در خارج از منزل بدهند اگرچه درآمد ناچیزی داشته باشد و اشتغال را برای خود یک ارزش و کمال می‌دانند و کارها و وظایف همسری و مادری را نوعی تحجّر و عقب ماندگی برای زن محسوب می‌کنند. تاسف بالاتر این است که برخی از مسئولان و مدیران کشور و متولیان امور فرهنگی جامعه از جمله صدا و سیما به این تفکر و عقیده باطل دامن می‌زنند و آن را تشویق و تبلیغ می‌کنند.
هیچ کس در توانائی‌ها و خدمات ارزشمند زنان در جامعه و تاریخ شک ندارد. آنها در برخی از صحنه‌ها حتی از مردان نیز جلوتر هستند، ولی بی‌ارزش کردن و بهاء ندادن به امور خانواده و تربیت فرزندان و کشاندن زنان به جامعه و محول کردن کارها و مشاغلی که بر عهده مردان است، آنهم با دستمزدهای ناچیز، واقعاً نوعی تجاوز به حقوق زنان و بیگاری کشیدن از آنان است که مفاسد و لطمات جبران ناپذیری را به خودِ زنان و به جامعه و کانون خانواده‌ها وارد می‌سازد.
جالب است بدانیم موضوع دفاع از حقوق زن در غرب در زمانی شدت گرفت که کارخانه‌ها به دنبال انقلاب صنعتی، نیاز شدیدی به نیروی کار ارزان قیمت داشتند که در این رابطه، زنان به عنوان نیروی کار به دستمزد ناچیز شناخته شدند.
خانم کلیور السون روانشناس معروف می‌گوید:
«تحقیقات نشان می‌دهد که زنان علاقه‌مند هستند که تحت نظر اشخاص دیگری کار کنند و از مرئوس بودن و تحت نظر دیگران کار کردن بیشتر خوششان می‌آید. خانم‌ها بیشتر تابع احساساتند و آقایان تابع عقل و منطق. بسیار دیده شده است که خانم‌ها از نظر هوشی بالاتر از مردان هستند ولی نقطه ضعف آنها احساسات شدید آنان است. مردان همیشه عملی‌تر فکر می‌کنند و بهتر قضاوت می‌کنند و سازمان دهنده بهتری هستند و بهتر از زنان هدایت و رهبری می‌کنند و برتری روحی مردان بر زنان چیزی است که خداوند، طراح آن بوده است و هر چقدر خانم‌ها بخواهند با این واقعیت مبارزه کنند، بی‌فایده است. خانم‌ها به خاطر اینکه حساس‌ترند باید قبول کنند که به نظارت آقایان در زندگی نیاز دارند. کارهایی که به تفکر مدام و تصمیم‌گیری‌های دقیق نیاز دارد، زن را خسته و ناتوان می‌کند. بزرگترین هدف خانم‌ها در زندگی، تامین شدن است و وقتی به این هدف رسیدند، دست از فعالیت می‌کشند.
اکنون این سؤال مطرح است که با آن همه سفارشات دینی و اعترافات روانشناسان غربی، آیا صحیح است که زنان بی قید و شرط، به مشاغل اجتماعی وارد شوند و مدیریت‌های اجتماعی خصوصاً مدیریت‌های کلان به آنها واگذار شود؟!!
هم اکنون در کشور ما صدها هزار شغل به تصرف بانوان درآمده است، شغل‌هایی که باید در اختیار مردان بیکار قرار می‌گرفت. آمار دختران و پسران تحصیل کرده‌ای که به دنبال شغل و کار هستند، رشد فزاینده‌ای به خود گرفته است و از آنجا که دختران، به حقوق و دستمزد ناچیزی قناعت می‌کنند و مطیع‌تر و فرمانبردارتر از مردان هستند، از شانس بیشتری برای اشتغال به کار برخوردارند و واقعاً زنان و دختران جویای کار یا شاغل، به عنوان یکی از عوامل بیکار ماندن مردان و پسران بیکار محسوب می‌شوند.
از سوی دیگر درصد ورودی‌های دختران به دانشگاه‌ها بیشتر از پسران شده است و دختران می‌توانند تقریباً در تمام رشته‌های تحصیلی شرکت کنند، رشته‌هایی که هیچ‌گونه سنخیتی با توانائی‌ها و روحیات زن و فرهنگ و باورهای ملی و مذهبی ما ندارد؟ آیا این موارد برای جامعه اسلامی ما یک افتخار است یا یک ننگ؟ و به راستی مقصر چنین وضعی چه کسانی هستند؟
طبیعی است که پیامد چنین وضعی، بالا رفتن سن ازدواج و افزایش سطح انتظارات دختران، رشد فزاینده آمار طلاق، افزایش روابط جنسی نامشروع و سست شدن بنیان خانواده‌ها و اختلافات خانوادگی و محروم ماندن بسیاری از فرزندان از محبت مادری خواهد بود.
اگر این وضع و روند به همین شکل، ادامه و افزایش یابد، قطعاً جامعه اسلامی ما را با یک بحران اجتماعی و بی‌هویتی فرهنگی دچار خواهد کرد، بحرانی که پیامدها و خسارت‌های جبران ناپذیری را به عصر ما و نسل ما وارد خواهد ساخت.
امید است که متولیان فرهنگی کشور به وسیله بالا بردن فرهنگ ملی و دینی و آگاه ساختن نسل جوان از خطرات فرهنگ منحط غرب، جامعه اسلامی را به سوی تعادل و عدالت بیشتر هدایت نمایند.
پی نوشت ها :
۱. نهج البلاغه، کلمات قصار.
۲. کتاب المرأه فی کل الاسلام، مریم نورالدین فضل الله، ص۴۵.
۳ . جامعه شناسی اشتغال زنان، خدیجه سفیری، ص۱۳۷.
۴ . سوره حجرات: ۱۳.
۵ . سوره زمر: ۶.
۶ . سوره طه: ۵۵.
۷ . من لایحضر الفقیه، ج۳، ص۳۷۹.
۸ . سوره تحریم: ۱۱.
۹ . سوره آل عمران: ۴۲.
۱۰ . سوره احزاب: ۳۵.
۱۱ . سوره نساء: ۱۹ و ۳۲.
۱۲ . بحارالانوار، ج۱۰۱، ص۹۱.
۱۳ . الکافی، ج۶، ص۴.
۱۴ . وسائل الشیعه، ج۲۱، ص۵۱۴.
۱۵ . الکافی، ج۵، ص۳۲۱.
۱۶ . وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۱۵۲.
۱۷ . بحارالانوار، ج۱۰۰، ص۲۵۵.
۱۸ . همان، ج۴۳، ص۲۴.
۱۹ . سوره نساء: ۳۴.
۲۰ . سوره احزاب: ۳۳.
۲۱ . سوره بقره: ۱۸۷.
۲۲ . سوره بقره: ۲۲۳.
۲۳ . الکافی، ج۵، ص۵۱۰.
۲۴ . بحارالانوار، ج۱۰۰، ص۲۵۵.
۲۵ . بحارالانوار، ج۱۰۰، ص۲۵۸.
۲۶ . نظام حقوق زن در اسلام، صفحه ۱۸۵ به نقل از مجله زن روز شماره ۱۰۱.