موعود شناسی در آیین زرتشت

آیین زرتشت به عنوان کهن ترین دین آسیا، و به جهت اصالت ژرف و تکیه ی آن بر اقتدار شاهنشاهی ایران، تأثیرات کلانی را بر ادیان پس از خود، به ویژه ادیان سامی ابراهیمی برجای گذارده است.    
        
آیین زرتشت به عنوان کهن ترین دین آسیا، و به جهت اصالت ژرف و تکیه ی آن بر اقتدار شاهنشاهی ایران، تأثیرات کلانی را بر ادیان پس از خود، به ویژه ادیان سامی ابراهیمی برجای گذارده است. نمونه ی چنین تأثیری که ابعاد آن از دیرباز بر پژوهندگان تاریخ ادیان آشکار بوده، اندیشه ی «معاد و رستاخیز» است. زرتشت به عنوان نواندیشی پیشرو، برای نخستین بار و به گونه منسجم و پیراسته، اندیشه ی «رستاخیز» را به جهان ادیان عرضه داشت و چنین آموزش داد که در زمانی خاص، با چیرگی نهایی و قاطع نیروی نیکی و راستی بر دروغ و بدی، تمام مردگان با تنی مادی برخواهند خاست و انسان ها، پس از فرجامین داوری (گذر از رودی آتش ناک) در سعادت و خوشی و شادکامی، در زمینی که ملکوت خداوند بر آن مستقر شده، جاودانه خواهند زیست. در چنین مقطعی، گذرایی زمان به پایان رسیده، چارچوب تاریخ فروشکسته و همچون زمان سرآغاز، جهانِ نیک، از هر گونه بدی عاری خواهد شد. این آموزه ی بدیع زرتشت که اندیشه ای استوار و بنیادین در آیین وی است، در پی چیرگی سیاسی تمدنی دودمان های ایرانی (هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان) بر خاورمیانه، تأثیرات عمده ای را بر آیین های اقوام سامی منطقه به ویژه یهودیان باقی گذاشته است.
اندیشه ی موعود شناسی نیز به عنوان مکمل اصل «رستاخیز و معاد»، در آموزه های زرتشت مطرح بوده و همواره حضوری کلان در تعالیم مزدایی داشته است. در آموزه های موعود شناختی زرتشتی، از شمار فراوانی انسان های موعود و منجی سخن می رود که در آستانه ی رستاخیز، هر کدام از جایی و به گونه ای برای نابودی دروغ و چیرگی راستی و برقراری مزداپرستی، بر می خیزند و پدیدار می شوند. زرتشت در آموزه های «گاهانی» خود، از کسی سخن می گوید که در آینده خواهد آمد و راه های راست سعادت را خواهد آموخت (گاهان: یسن ??/?). او در جاهایی دیگر (گاهان: یسن ??/??؛ ??/?؛ ??/? و ??؛ ??/?) از رهانندگان یا سودرسان ها (Saoshyant)یی سخن می گوید که در آینده برای استقرار نیکی و راستی در چارچوب آموزه های زرتشت، خواهند کوشید.
هر چند به نظر می رسد که اندیشه ی موعودها در سرودهای زرتشت هنوز فاقد شخصیت یابی عمده است، اما بی گمان زرتشت آموزه ی نو و بی سابقه ای را در این مورد عرضه داشته است؛ چرا که انگاره ی موعودها بدین شکل و نحو هیچ نمونه و مانندی در عقاید قوم هندوآریایی و دیگر اقوام هندوراوپایی ندارد و اندیشه ای به کلی تازه و بی سابقه است، ضمن آن که قدمت، گستردگی و اصالتی که این انگاره به طور اختصاصی در آیین زرتشت داشته و در طول تاریخ آن، اندیشه و آموزه ای در حال رشد و تکامل بوده، و نیز ارتباط تنگاتنگ و مستقیمی که انگاره ی موعودها با انگاره ی اصیل معاد دارد، همگی نشان دهنده ی این حقیقت هستند که اندیشه ی موعودها برای نخستین بار و به گونه ای بدیع آن گونه که نیاز به سپری شدن چند سده برای رشد و تکامل داشته و درست در چارچوب اندیشه های معادشناختی زرتشت، از سوی او طرح و بیان شده است.
در اعصار پس از زرتشت، اشارات کلی گاهان به سوشیانس ها (منجی ها)، تشخص بیش تری یافت و با بیانی اسطوره ای گفته شد که در آستانه ی رستاخیز، موعودی به نام Astvat ereta (= تجسم راستی) و با لقب سوشیانس (در اوستا: Saoshyant؛ در پهلوی: Soshans) از آب دریاچه ی کیانسه (= هامون) در سیستان بر می آید و دروغ را سرکوب و نیکی و راستی را در گیتی استوار می سازد (زامیاد یشت/?? ??). در روزگاران بعد، با ترکیب این اعتقاد مزدایی با طرح غیر ایرانی هزاره ها (مبنی بر این که حوادثی خاص در هر دوره ای از تاریخ، متناوباً تکرار خواهد شد) دو موعود دیگر به نام های اوشیدر Ushidar (در اوستا: Ukhshyat ereta = پروراننده ی راستی) و اوشیدرماه (در اوستا: Ukhshyat nemah = پروراننده ی نماز) به «سوشیانس» افزوده می شوند و گفته می شود که این سه موعود، هر یک در ابتدای هزاره ای، از نطفه ی زرتشت که در بن دریاچه ی کیانسه محفوظ است و هر بار، دوشیزه ای خاص با آب تنی کردن در آن، بارور می شود، زاده شده و در زمان خود، برای شکست دروغ و پیروزی راستی، خواهند کوشید. در اسطوره های متأخر مزدایی، ابعاد انگاره ی موعود شناختی مزدایی گسترده شده و نام موعودها و منجیان فراوانی به میان می آید. البته افزونی شمار موعودها در روایات مزدایی این دوره، سوای این که برآمده از جایگاه مهم و بنیادین اصول فرجام شناختی و موعود شناختی در این دین است، حاصل فشارها و تنگناهای وارد به جامعه ی زرتشتی در اثنای هجوم مقدونیان و سپس تازیان، و امید و انتظار زرتشتیان به رهایی هر چه زودتر از این اوضاع دشوار بوده است. این موعودها در روایات زرتشتی بر دو گروه اند؛ دسته ی نخست شامل پهلوانان و مقدسانی هستند که در گذشته ی دور می زیستند و سپس جاودانه شدند و هر کدام در جایی پنهان اند تا در زمان مقرر، خود را آشکار کنند و با یاری رساندن به سوشیانس، برای پیروزی راستی بکوشند [مانند: پشوتن پسر ویشتاسپ در کنگ دژ؛ اغریرث در سغد؛ فردخشت در دشت پیشانسه؛ اوروتت نر پسر زرتشت در ور جمکرد؛ نرسی برادر جمشید؛ توس؛ گیو پسر گودرز و … (بن دهش، ص? ???)]؛ و گروه دوم، موعودهایی هستند که پیش از این وجود نداشته اند بل که هر کدام در زمان مقرر زاده می شوند؛ مانند اوشیدر، اوشیدرماه، سوشیانس و کی بهرام ورجاوند. بدین ترتیب و در مجموع، غالب متون مزدایی چنین روایت می کنند که در آستانه ی هزارمین سال پس از زرتشت، نخست کی بهرام از هندوستان (یا افغانستان) و پشوتن پسر ویشتاسپ از کنگ دژ برآمده و پادشاهی و دین زرتشتی را استوار می سازند تا آن که در آغاز هزاره ، اوشیدر پدیدار می شود و رهبری دین را می پذیرد و پس از دیدار با اورمزد، به عنوان معجزه، خورشید را ده شبانه روز در اوج آسمان متوقف می کند و صلح و آشتی و خرمی را در زمین می گسترد. پس از پایان یافتن هزاره ی اوشیدر، دیوی به نام ملکوس (Malkus) پدیدار می شود و زمین را دچار باران و توفانی سهم گین می کند آن گونه که بسیاری از مردم و جانوران نابود می شوند. برای جبران این تلفات، از ورِ جم کرد (= دژ زیر زمینی جمشید؛ نگاه کنید به: وی دیوداد، فرگرد دوم) مردمان و جانوران بسیاری رهسپار سکونت بر زمین می شوند. در ابتدای هزاره ی بعد، اوشیدرماه بر می آید و بیست شبانه روز خورشید را در اوج آسمان می ایستاند و نیکی ها و خرمی های بسیاری را در زمین آشکار می سازد و گروهی از موجودات اهریمنی را نابود می کند. نزدیک به پایان هزاره ی اوشیدرماه، ضحاک از بند خود در کوه دماوند رها می گردد و بسیاری از آفریدگان را تباه می کند؛ تا آن که گرشاسپ (سام) برانگیخته می شود و ضحاک را به ضربه ی گرز خود، می کشد و گیتی را از زیان کاری وی می رهاند. در آغاز هزاره ی سوم پس از زرتشت، سوشیانس برمی آید و پس از دیدار با اورمزد، خورشید را سی شبانه روز در اوج آسمان متوقف می کند. در زمان او، کی خسرو پدیدار می شود و پادشاهی گیتی و دین گستری را به دست می گیرد تا آن که رستاخیز مردگان آغاز شود [بن دهش، ص ???، ? ???؛ روایت پهلوی (بهار، ص??? ???)؛ زند وهومن یسن، ص?? ??؛ متون پهلوی، ص???)].
        
کتاب نامه:
* «بن دهش»: نوشته ی فرنبغ دادگی، ترجمه ی مهرداد بهار، انتشارات توس، ????
* «زند وهومن یسن»: ترجمه ی صادق هدایت، انتشارات جاویدان، ????
* «متون پهلوی»: تألیف جاماسب جی دستور منوچهرجی جاماسب، ترجمه ی سعید عریان، کتاب خانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران، ????
* بهار، مهرداد: «پژوهشی در اساطیر ایران»، انتشارات آگه، ????    
یاد یار