۲. انکار حسن و قبح عقلی مستلزم انکار حسن و قبح شرعی نیز خواهد بود، و در نتیجه حسن و قبح افعال به طور مطلق انکار خواهد شد زیرا حسن و قبح شرعی مبتنی بر این است که نسبت به آنچه پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ از جانب خداوند میگوید یقین داشته باشیم، و احتمال کذب در آن راه نداشته باشد، در حالی که احتمال کذب داده میشود. برای ابطال این احتمال نمیتوان به گفتار پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ استناد کرد، زیرا مستلزم دور خواهد بود. در نتیجه حسن و قبح هیچ فعلی ثابت نخواهد شد. با این که وجود حسن و قبح مورد قبول همگان است. بنابراین، از آنجا که انکار حسن و قبح عقلی مستلزم خلف (انکار مطلق حسن و قبح) است، باطل است. پس حسن و قبح عقلی ثابت است. محقق طوسی این استدلال را این گونه بیان کرده است.
«و لإنتفائهما مطلقاً لو ثبتا شرعاً».[۱۴]
۳. با انکار حسن و قبح عقلی راه تشخیص صدق دعوی نبوت بسته خواهد شد، و در نتیجه ارسال پیامبران برای هدایت بشر لغو خواهد بود، چون راه شناخت راستگویی مدعی نبوت، آوردن معجزه است، استدلال به معجزه بر صدق دعوی نبوت در گرو این است که سپردن معجزه به دست دروغگو قبیح باشد، تا به حکم این که خداوند ازهر گونه فعل ناروایی منزه است، اثبات شود که آورنده معجزه در ادعای نبوت راستگو است.[۱۵] برخی از اشاعره در رد این استدلال گفته است: سپردن معجزه به دست دروغگویان، اگر چه از نظر عقلی محال نیست، ولی بر خلاف عاده الله است، زیرا عادت و رویه خداوند بر این است که معجزه را به دروغگویان ندهد.[۱۶]
باید پرسیده راه تشخیص عاده الله چیست؟ و بر چه اساسی میتوان به چنین معرفتی دست یافت، اگر مقصود، استقرار مطالعه زندگی پیامبران گذشته است.
اولاً: استقرار مفید یقین نیست، تا در مسئله نبوت که مبتنی بر یقین است به آن استناد شود.
ثانیاً: در مورد نخستین پیامبران اجرا نمیشود. در این صورت تکذیب کنندگان پیامبران نخست، معذور خواهند بود، چون هنوز از طریق استقرا، عاده الله را درباره بعثت پیامبران نمیدانستند!
حسن و قبح عقلی در قرآن و روایات
در قرآن کریم و احادیث اسلامی شواهد و دلایل بسیار بر حسن و قبح عقلی یافت میشود که برخی را یادآور میشویم:
۱. قرآن کریم آشکارا بیان کرده است که مشرکان عصر رسالت با این که به شریعت اسلام ایمان نداشتند، به زشتی برخی از کارهایی که انجام میدادند اعتراف میکردند، و هرگاه مورد اعتراض قرار میگرفتند، به عمل نیاکان خود را که به زعم آنان مطابق امر الهی بوده است، اعتذار میجستند. قرآن در رد پندار آنان میفرماید: خداوند به کار ناروا دستور نمیدهد چرا چیزی را که نمیدانید به خدا نسبت میدهید. چنان که میفرماید:
«وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَهً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ»[۱۷].
دلالت این آیه بر این که برخی از افعال در نفس الأمر متصف به قبح میباشند، و عقل بشر قبح و زشتی آنها را درک میکند، آشکار است. علاوه بر متکلمان عدلیه که چنین برداشتی از آیه دارند، مؤلف المنار نیز گفته است:
«این آیه علیه کسانی دلالت دارد که به انگیزه مخالفت با کسانی که در حکم عقل در باب حسن و قبح، زیاده روی کردهاند به کلی منکر حسن و قبح در احکام شرعی شدهاند».[۱۸]
۲. قرآن کریم در مقام تقبیح شرک، آن را ظلم بزرگ میشمارد، یعنی قبح شرک را به این که ظلم عظیم است تعلیل میکند:
«وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ».[۱۹]
۳. قرآن کریم یاد آور میشود که پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ مأموریت دارد تا مردم را به معروف امر نماید و از منکر نهی کند. یعنی افعال در نفس الأمر یا معروفند و یا منکر و اوامر و نواهی الهی تابع آن دو میباشد:
«یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ».[۲۰]
۴. قرآن کریم به این دلیل معاد را لازم میداند که نفی آن مستلزم عبث بودن آفرینش انسان است. یعنی قبح فعل عبث را امری مسلم دانسته و براساس این که خداوند از فعل عبث منزه است، بر ضرورت معاد استدلال میکند،
«أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ».[۲۱]
گذشته از این قبیل آیات که بر حسن و قبح عقلی دلالت میکنند، آیات بسیاری نیز که بیانگر فلسفه و غایت احکام و افعال الهیاند، گویای این مطلب میباشند. تعلیل احکام و بیان فلسفه آنها این حقیقت را روشن میسازد، که احکام الهی تابع یک سلسله ملاقات واقعی و نفس الأمری است و این رکن نخست قاعده حسن و قبح عقلی است. فلسفه و غایات احکام الهی در روایات نیز بیان شده است. «کتاب علل الشرایع» شیخ صدوق مجموعهای از این روایات را در بر دارد.[۲۲]
[۱۴] . کشف المراد، مقصد سوم، فصل سوم، مبحث حسن و قبح.
[۱۵] . نهج الحق و کشف الصدق، ص ۸۴؛ ابن میثم بحرانی، قواعد المرام، ص ۱۰۴.
[۱۶] . دلائل الصدق، ج ۱، ص ۳۶۸ به نقل از فضل بن روزبهان اشعری.
[۱۷] . سوره اعراف/ آیه ۲۸.
[۱۸] . تفسیر المنار، ج ۸، ص ۵۹.
[۱۹] . لقمان/ آیه ۱۳.
[۲۰] . اعراف/ ۱۵۷.
[۲۱] . مؤمنون/ ۱۱۵.
[۲۲] . جهت آگاهی بیشتر درباره دلایل قرآنی، و روایی حسن و قبح عقلی و بحثهای گسترده درباره این قاعده به کتاب «القواعد الکلامیه» رجوع شود.
