ا م ت ح ا ن با طعم شکلات
دکتر علی صادقی‌سرشت (روانشناس)
«امتحان» از واژه‌هایی است که حتی نامش هم برای فرزندان ما هراس‌آور است. امتحان، انسان‌ها را در معرض قضاوت دیگران قرار می‌دهد و این قضاوت، پیچیده در ابهام است. ابهام درباره این‌که نتیجه امتحان چیست؟ آیا به پاداش منتهی خواهد شد و یا تنبیه؟ و از آن‌جا که بر اساس منفی‌نگری ذاتی آدم‌ها آن‌ها بیشتر احتمال تنبیه و آثار منفی‌اش را در نظرشان جلوه‌گر میکنند، هرگاه انسان‌ها در معرض «قضاوت» دیگران قرار گیرند و یا دچار «ابهام» شوند اضطرابشان بالا می‌رود؛ پس طبیعی است که امتحان در درون خود دربردارنده مقادیری اضطراب چه برای بزرگ‌سالان و به‌ویژه برای کودکان باشد.
اما برای کنترل این اضطراب چه باید کرد؟
ایستگاه علت
ابتدا باید عوامل ایجاد اضطراب امتحان را بشناسیم تا بتوانیم برای درمانش چاره‌جویی کنیم:
• برخی کودکان به‌صورت ارثی برانگیختگی بالایی دارند؛ یعنی کمترین تحریک می‌تواند آن‌ها را عصبی کند. گویی این کودکان در برابر همه‌چیز دچار اضطراب می‌شوند ازجمله هنگام امتحان دادن.
• اگر توان هوشی کودک با انتظار تحصیلی مدرسه و والدین مطابقت نداشته باشد، کودک در معرض اضطراب قرار می‌گیرد. تصور کنید بخواهند تمام آب یک پارچ را درون یک لیوان خالی کنند، چون ظرفیت لیوان اندک است، آب سرریز خواهد شد. در کودکانی که توان هوشی‌شان پایین است و آب انتظار اطرافیان بیش از ظرفیت کودک، نتیجه ایجاد فشار روانی بر فرزند خواهد بود که در قالب اضطراب در وجود او سرریز می‌شود. برای مثال از کودکی که نمره هوش وکسلر او ۱۰۰ است، اگر انتظارات تحصیلی به‌اندازه کودکان با هوش وکسلر ۱۲۵ باشد، روشن است که مدام به کودک اضطراب تزریق می‌شود.
• گاهی والدین با رفتارها و گفتارهایشان به‌گونه‌ای با کودک تعامل میکنند که یک تصور قالبی در او شکل می‌گیرد که همیشه باید بهترین باشد. این کمال‌خواهی وقتی جنبه افراطی و غیرواقع‌بینانه در تحصیل به خود می‌گیرد، زمینه‌ساز اضطراب در دانش‌آموز می‌شود.
• هر مسابقه ورزشی نیاز به تمرین جسمی و برنامه‌ریزی دارد. پرواضح است که شرکت در امتحانات نیز نیاز به تمرین درسی در قالب مطالعه و صدالبته برنامه‌ریزی دقیق دارد. بی‌برنامگی از همان روزهای اول سال تحصیلی می‌تواند قدم‌قدم کودک را به تنور اضطراب در زمان امتحانات نزدیک و نزدیک‌تر کند.
• مشکلات خانوادگی و دعواها و بگومگوهای همراه با تهدید به جدایی از سوی والدین، سطح اضطراب فرزندان را افزایش و تمرکز درسی آن‌ها را کاهش می‌دهد و این فشار روحی غیرطبیعی به ضمیمه اضطراب طبیعی موجود در امتحان، سختی کار کودک را در غلبه بر اضطراب امتحان دوچندان می‌کند.
• برخی مدارس برای ایجاد انگیزه پیشرفت تحصیلی در کودکان، بیش‌ازحد فضای رقابتی را دامن می‌زنند و به‌قول‌معروف رقابت‌زده می‌شوند؛ البته این فضای رقابت‌زدگی در بین شاگردان زرنگ آثار سوء بیشتری می‌گذارد چون برای پیروز شدن، برانگیختگی درونی آن‌ها بالاتر می‌رود و همین حالت کافی است که تشویش امتحان در این کودکان تصاعدی بالا برود.
• غلبه بر اضطراب نیاز به اعتمادبه‌نفس نیز دارد. والدینی که در منزل، پیوسته فرزند خود را سرکوفت می‌زنند، تفکر اصلی فرزند خود را این میکنند که «من نمی‌توانم؛ من بی‌عرضه‌ام، من ضعیفم، من…» این رفتارها باعث می‌شود کودک، خود را دست‌کم بگیرد و در نتیجه در رویارویی با تکالیف جدی زندگی ازجمله امتحان، بر اثر احساس بی‌کفایتی، هراس بیشتری را تجربه کند.
• بخشی از دلیل اضطراب امتحان در کودکان، بحث فرهنگی است. در فرهنگ جامعه امروز، برای موفقیت در امتحانات، قطاری از مفاهیم امیدبخش و در مقابل برای شکست در امتحانات قطاری از مفاهیم ناامیدکننده چیده می‌شود. امروزه موفقیت در امتحان یعنی پیروز شدن و داشتن آینده‌ای بهتر و شکست در امتحان یعنی سرشکستگی و روبه‌رو شدن با آینده‌ای تاریک. هرچه‌قدر این افکار از سوی والدین و مدرسه در ذهن کودک گسترده‌تر و افراطی‌تر القا شده باشد، میزان اضطراب او نیز بالاتر می‌رود.
• می‌گویند هر انسانی زبان خاص خودش را دارد که باید با آن زبان با او سخن گفت. باید گفت هر درسی نیز زبان خاص خود را دارد که با همان شیوه باید مطالعه‌اش کرد. ناآشنایی با روش مطالعه یک درس و فضای سؤالات امتحانی مربوط به آن درس، به ابهام و اضطراب فرزندان ما می‌افزاید. گاه خود ما هم در این‌باره اطلاعات لازم را نداریم که البته با مطالعه و مشاوره با مشاوران متخصص در امور تحصیلی می‌توان در این زمینه دانش خود را تقویت کرد.
ایستگاه چاره
ایده اصلی در ایستگاه چاره عبارت است از «علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد.» بر مبنای این تفکر، لازم است نکاتی موردتوجه والدین قرار گیرد تا بر اساس آن بتوانند به فرزند دلبندشان در غلبه بر اضطراب امتحان کمک کنند:
چاره پیش از مطالعه
کیفیت، حرف اول را می‌زند. اگر درسی به روش درست خوانده نشود گویی اصلاً خوانده نشده است؛ البته کمیت هم مهم است چون در درس خواندن، کمیت به کیفیت کمک می‌کند، اما چگونه کم و کیف مطالعه فرزند خود را تقویت کنیم تا موفقیت او در امتحانات بالا برود؟
۱. وقت‌شناسی: از همان کودکی و سال‌های اول مدرسه به فرزند خود حرکت بر طبق برنامه را آموزش دهید. زمان، یک نعمت مشترک برای همه انسان‌هاست. کودکی که موفق می‌شود و کودکی که شکست می‌خورد حداقل در یک چیز مشترک هستند: هر دو به یک اندازه وقت داشته‌اند، اما دانش‌آموز موفق با نعمت «زمان» مثل باغستانی برخورد کرده که در هر قسمت درختی هست و با نظم خاصی به هر قسمت آب می‌دهد، اما شکست‌خورده با نعمت زمان مثل زمین بایر عمل کرده که مرزبندی ندارد و این‌که چه زمانی به چه جایی آب بدهد اصلاً برای او مهم نیست.
۲. اولویت‌بندی: توانمندی و ضعف فرزند خود را در درس‌ها شناسایی کنید؛ برخی درس‌ها برای او راحت‌تر است و بعضی سخت‌تر. ممکن است برای یک کودک ریاضی راحت‌تر باشد و فارسی سخت‌تر و بالعکس. روشن است که برای هر دو درس باید وقت گذاشت اما به درس سخت‌تر باید زودتر و بیشتر رسیدگی شود.
۳. تمرکز: با یک دست نمی‌شود چند هندوانه برداشت. با یک مغز نیز هم‌زمان نمی‌توان چند تمرکز غیر هم‌راستا کرد؛ البته فکر مزاحم دست ما نیست. به فرزندتان بیاموزید اگر فکر مزاحمی در ذهنش بالا و پایین می‌رود، آن‌ها را بنویسد یا با نمادی روی کاغذی مشخص کند تا بعد از اتمام درس به آن‌ها فکر کند، ولی وقت درس فقط درس.
۴. انتخاب محیط مناسب: با هماهنگی فرزندتان محیط مناسبی از جهت نور و فضای نشستن در منزل انتخاب کنید. می‌توانید در صورت خواست کودک این محیط را تغییر دهید اما مهم آن است که کودک نسبت به آن محیط احساس خوشایندی داشته باشد و در آن‌جا اسباب حواس‌پرتی او تا حد امکان وجود نداشته باشد.
۵. اطمینان از سلامت کودک: از سلامت چشم و گوش فرزند خود مطمئن شوید؛ برخی کودکان چشمان ضعیفی دارند و یا شنوایی آن‌ها مشکل دارد و والدین متوجه نشده‌اند. این حالت مستقیماً روی پیشرفت تحصیلی کودک اثر منفی دارد و ازاین‌رو نیاز است در صورت شک کردن به این موارد حتماً پیگیری‌های پزشکی انجام شود.
۶. انتخاب بهترین زمان: ساعت و زمانی را که مطالعه فرزندتان بیشترین بازده را دارد، بشناسید. هرچند برخی متخصصان، ساعات صبح و ۴ تا ۶ بعدازظهر را از بهترین اوقات مطالعه می‌دانند، اما ممکن است فرزند شما در ساعت‌های دیگری یا بخشی خاصی از روز، یادگیری بهتری داشته باشد؛ این زمان‌ها را برای اختصاص دادن دروس سخت‌تر و فهمیدنی‌تر از دست ندهید.
۷. تغذیه مناسب: قبل از امتحانات، رژیم غذایی فرزند خود را گونه‌ای تنظیم کنید که از مصرف کربوهیدرات‌ها و چربی‌ها پرهیز شود؛ این مواد به‌خصوص در هنگام عصر احساس خستگی ایجاد می‌کند. از ماهی استفاده کنید که سرشار از فسفات است و برای رفع سردی آن از خرما بهره ببرید؛ غذاهای دارای ویتامین B مانند پنیر، گوشت گوساله، حبوبات و غلات برای افزایش تمرکز و حافظه مفید هستند؛ البته پرخوری قطعاً مضر است. از سویی مغز نیز نیازمند شادابی است. با میوه و مواد شیرین، ذهن را نشاط دهید.
۸. نگذارید زود دیر شود: برای امتحانات از هفته‌های اول سال تحصیلی آماده شوید؛ «فهمیدن»یک فرایند زمان‌بر است. به‌یک‌باره نمی‌توان همه‌چیز را فهمید؛ باید آرام‌آرام مطالب را در ذهن خیساند تا آرام‌آرام در طول سال، غول امتحان تبدیل به عروسکی شود که در دست کودکتان بازیچه‌ای بیش نباشد؛ بنابراین آموختن درست مطالب به دست نمی‌آید مگر آن‌که تمامی بخش‌های جزئی مباحث درسی در طول هفته‌های متمادی و به‌طور تدریجی آموخته شود.
۹. دسترسی به سؤالات سال قبل: تلاش کنید از همان ابتدای فصل تحصیلی به سؤالات امتحانی سال‌های قبل دسترسی بیابید تا با توجه به فضای امتحانی جهت‌گیری درسی فرزند خود را مشخص کنید.
چاره در زمان مطالعه
۱. یکی از شیوه‌های مهم در مطالعه که سال‌هاست موردتوجه قرار گرفته شیوه «پس‌ختام» با ترکیب کلمات اول این مراحل است: پیش‌خوانی (نگاهی کلی به فهرست، رئوس مطالب، خلاصه فصل)، سؤال (پرسش از خود درباره آن‌چه متن می‌خواهد به ما بیاموزد)، خواندن (دقیق و کامل خواندن مطالب هر فصل)، تفکر (ایجاد ارتباط ذهنی بین مطالب خوانده شده با مطالب قبلی و فهم عمیق آن‌ها)، از بر گفتن (بدون نگاه به کتاب مطالب خوانده شده تکرار شود) مرور (نکات اصلی و مهم در زمان‌های مناسب بعد از مطالعه، یک روز بعد، سه روز بعد، یک هفته بعد، یک ماه بعد، مرور شود).
۲. معمولاً هر ۴۵ تا ۵۰ دقیقه استراحتی کوتاه در مطالعه توصیه شده است. این زمان در کودکان از ۱۵ دقیقه مطالعه و ۱۵ دقیقه استراحت شروع می‌شود. به‌تدریج هر سال تحصیلی می‌توان پنج دقیقه به زمان مطالعه افزود و زمان استراحت را همان ۱۵ دقیقه نگه داشت.
۳. حتماً خلاصه‌نویسی را به فرزند خود بیاموزید. حجم زیاد مطالب گاه در قالب یک یا چند کلمه کدگذاری می‌شود و در کنار خلاصه‌نویسی می‌تواند به یادآوری مطالب در فرزند شما کمک کند. در کنار خلاصه‌نویسی، طبقه‌بندی مطالب، فعال بودن در مطالعه یعنی با سؤال و دغدغه مطالعه کردن را آموزش دهید.
۴. برای فرزند خود انگیزه سالم درس خواندن ایجاد کنید. یکی از بهترین انگیزه‌ها میل به دانستن است که البته در معمول بچه‌ها در مقایسه با میل به بازی کردن ضعیف‌تر است. می‌توانید از میل به بازی بهره بگیرید؛ به این شیوه که اگر درس بخواند این میزان می‌تواند بازی کند یا اگر نخواند این میزان از بازی محروم می‌شود. البته به‌تدریج کودک فواید درس خواندن در مدرسه را می‌آموزد که ازجمله آن کاهش اضطراب امتحان است و همین می‌تواند انگیزه‌ساز او برای مطالعات درسی بعدی باشد.
۵. تلاش و خستگی‌ناپذیری شرط اصلی موفقیت است. این جمله ادیسون را از یاد نبرید «نبوغ نتیجه ۹۹ درصد کوشش به‌اضافه یک درصد استعداد است.» این یعنی تلاش قبل از استعداد، حرف اول را می‌زند. کسانی که استعداد کمتری دارند نیاز به تلاش بیشتری دارند و کسانی نیز که استعداد بیشتری دارند نیاز به تلاش بیشتری برای موفقیت‌های بیشتر، پس تلاش همیشه باید باشد. باید این تصور کودک را که می‌تواند با تن‌پروری به موفقیت برسد، اصلاح کنید.
۶. هماهنگی بین والدین و مدرسه، نقش شایانی در بالا رفتن موفقیت کودکان به‌ویژه در آمادگی آن‌ها برای امتحانات دارد. کافی است معلم فرزند خود را در اول سال تحصیلی ملاقات کنید و ضمن بیان آمادگی خود برای همکاری درسی با او، از شیوه تدریس و تکلیف دادن او و کمکی که شما می‌توانید انجام دهید، باخبر شوید. این دیدارها می‌تواند به‌طور متناوب، در طول سال ادامه یابد.
۷. اگر فرزندتان تکالیف مدرسه‌اش را انجام نمی‌دهد یا در انجامش مشکل دارد، با کمک خودش علت را کشف کنید و در رفع آن بکوشید. سعی کنید بفهمید که آیا درس مشخصی هست که کودک با تکالیف آن مشکل دارد؟ آیا این مشکل هر روزه اوست یا گهگاهی است؟ بعد از شناسایی دلیل، مشورت با معلم، مدیر و یا افراد بااطلاع و هم‌چنین دخالت دادن خود کودک، می‌تواند به شما و او در رفع این مشکل یاری برساند.
چند کتاب برای مطالعه
والدین گرامی! به شما می‌توانید برای افزایش اطلاعات خود در زمینه اضطراب امتحان خواندن این کتاب‌ها را توصیه می‌کنیم:
۱. اضطراب امتحان نوشته اسماعیل بیابانگرد، انتشارات فرهنگ اسلامی.
۲. ۵۰۰ نکته در مورد مطالعه، نوشته فیل ریس و ترجمه بیتا عسگری و گیتا عسگری، از انتشارات مدرسه.
۳. روش‌های نوین غلبه بر اضطراب امتحان و کنکور، نوشته پروین میرزای، از انتشارات تازه‌های روز.
۴. چگونه امتحان بدهیم؟ نوشته فرد ای‌اور، ترجمه منصور حکیم‌جوادی، از انتشارات کیانوش.
مجله آشنا، شماره ۲۱۱، صفحات ۶۴تا ۶۷
