در هنگام مرگ اراده ازلی حضرت حق در ملک الموت ظهور پیدا می کند و از او به یکایک از ملائکه قبض روح بر حسب اختلاف آنها در قبض روح مؤمن و کافر و منافق و عادل و فاسق که به أشکال و صور مختلفه ای هستند ظاهر میگردد. پس این ظهورات در طول هم قرار دارند نه آنکه در عرض هم مجتمع گردند و سپس بالاستقلال یا بالاجتماع قبض روح کنند. ملک الموت مظهر اسم القابض یا المُمیت است و فرشتگان دگر مظاهر جزئیه این اسم هستند.
در کتاب «احتجاج شیخ طبرسی (ره ) روایتی را بسیار مفصل نقل می کند از زندیقی که به خدمت حضرت امام علی علیه السلام آمده و اشکالات بسیاری داشت، و از جمله اشکالاتش این بود که در قرآن مجید مطالب و أخبار متناقضی است و اگر آنها را جواب دهید من در دین شما داخل میگردم. و از جمله اعتراضاتش همین ادعای تناقض در آیات توفی و قبض ارواح و عامل آن بود. میگوید: أَجِدُ اللَهَ یَقُولُ: «قُلْ یَتَوَفاکُم ملَکُ الْمَوْتِ الذِی وُکلَ بِکُمْ، بگو: فرشته مرگ که بر شما گمارده شده، جانتان را می ستاند (سجده/۱۱) و خداوند در جای دیگر میگوید: «اللَهُ یَتَوَفی الاْنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا؛ خداوند روح انسان ها را هنگام مرگشان به تمامی باز می ستاند (زمر/۴۲)، «الذِینَ تَتَوَفاهُمُ الْمَلَائِکَهُ طَیبِینَ ؛ همانان که فرشتگان جانشان را در حالی که پاکیزه اند می ستانند (نحل/۳۲) و آنچه نظیر و شبیه این آیات در قرآن است. در بعضی قبض روح را برای خود معین فرموده و در بعضی برای ملک الموت و در بعضی برای ملائکه (احتجاج طبرسی طبع مطبعه نعمان – نجف ج۱ ص۳۶۴).
حضرت فرمودند: اما آنچه از تناقض در این آیات و آیه «تَوَفتْهُ رُسُلُنَا؛ فرشتگان ما جانش را می ستانند (انعام/۶۱) و آیه «الذِینَ تَتَوَفب’هُمُ الْمَلَائِکَهُ ظَالِمِی´أَنفُسِهِمْ؛ کسانی که فرشتگان جان آنها را – که ستمگر خویشند- می ستانند (نساء/۹۷) بیان کردی، پس بدان که خداوند تبارک و تعالی اجل و اعظم است که خودش بدست خود در این امور مباشرت کند؛ فعل فرستادگان خدا و فرشتگان، فعل خداست چون آنها به امر خدا عمل می کنند.
فرشتگان و مرگ :
پس خداوند از میان فرشتگان عده ای را برگزیده تا سفیر و واسطه بین حضرت او و مخلوقاتش بوده باشند، و آنها همان عده ای هستند که خدا درباره آنها می فرماید: «اللَهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلَا´نءِکَهِ رُسُلاً وَ مِنَ الناسِ؛ خدا از میان فرشتگان رسولانی برمی گزیند و از مردم نیز (الحج/۷۵).
پس کسانیکه از اهل طاعت خدا باشند، متولی و متصدی قبض روح آنان ملائکه رحمت خواهند بود، و کسانیکه از اهل معصیت باشند متولی قبض روح آنان ملائکه نقمت و عذاب خواهند بود و ملک الموت، اعوان و کمک کارانی دارد از ملائکه رحمت و از ملائکه نقمت که به امر او قبض روح می کنند، و فعل آنها فعل اوست و هر چه بجای آورند منسوب به اوست. و بنابراین، فعل ملائکه فعل ملک الموت بوده و فعل ملک الموت فعل خداست. چون خداست که می میراند و قبض ارواح و نفوس می کند بدست هر کدام از فرشتگانی که بخواهد، و عطا می کند و منع می کند و ثواب میدهد و عذاب می کند بدست هر یک از بندگانش که بخواهد. و بدرستیکه فعل اُمناء خدا عین فعل خداست، همچنانکه میفرماید: «وَ مَا تَشآءُونَ إِلا´ أَن یَشَآءَ اللَهُ (انسان/۳۰ و تکویر/۲۹) «و هیچ چیز را اراده نمی کنید و اختیار نمی نمائید مگر آنکه خدا او را اراده فرموده و اختیار می نماید (احتجاج/ج۱ ص۳۶۷).
