علل کاهش سرعت مطالعه
پیش از آشنایی با روش های تند خوانی، ضروری است عوامل متعددی را که سبب کاهش سرعت مطالعه انسان می شوند با راه های مقابله با آن ها آشنا شویم؛ چون تا این عوامل شناسایی نشوند، و خواننده آن ها را از خود طرد نکند، آثار مثبت روش های گوناگون تند خوانی ظاهر نمی شود.
کاهش سرعت مطالعه به عوامل مختلفی بستگی دارد که در ذیل به برخی از مهم ترین آن ها اشاره می شود:
۱. نگرش منفی نسبت به تند خوانی
برخی از افراد گمان می کنند، اگر در مطالعات خویش از روش تند خوانی استفاده کنند، از درک بسیاری از مطالب متن باز خواهند ماند.
درباره این دسته افراد، ابتدا باید با نگرش منفی آنان مبارزه کرد، و به آن ها خاطرنشان کرد که تند خوانی همیشه و در همه مواضع باعث افت درک خواننده نمی شود. تحقیقات جدید نشان می دهد که در یک تست مشابه، مطالعه کنندگان معمولی با سرعت متوسط ۲۸۳ کلمه در دقیقه متن را مورد مطالعه قرار داده اند و درکی معادل ۴۵% از متن داشتند و تندخوانان نیز با سرعتی مادل ۳۷۵۰ کلمه در دقیقه، همان متن را خوانده و درکی معادل ۶۳% از متن داشتند.[۱]
۲. خواندن نوشته با صدای بلند
برخی افراد عادت دارند که با صدای بلند مطالعه کنند، ریشه این عادت به دوران کودکی بر می گردد. معمولاً سرعت خواندن این افراد در حدود ۱۵۰ تا دویست کلمه در دقیقه است.
افرادی که به این عادت مبتلا هستند. برای مبارزه با این عادت باید در هنگام تند خوانی نوک زبانشان را بین دندان های راست و یا چپ قرار دهند، تا مانع تلفظ کلمات شوند.
۳. تکان دادن سر هنگام مطالعه
برخی افراد در هنگام مطالعه به جای حرکت دادن چشم، سر خود را تکان می دهند تا مطالب متن را دقیق ببینند و بخوانند ـ که این عمل تا حدی سبب کاهش سرعت مطالعه می شود ـ ؛ اما برای دیدن واضح یک متن نیازی به تکان دادن سر نیست. اگر شئ ای در محدوده دید خواننده قرار گیرد کافی است تا چشم خود را بچرخاند. با گردش چشم بدون تکان دادن سر، می توان نوشته را خوب خواند.
ـ خوانندگانی که چنین عادتی دارند، برای مقابله با این عادت باید در موقع خواندن با دو انگشت شست و اشاره (سبابه) دو طرف چانه خود را بگیرند تا سرشان به هنگام مطالعه حرکت نکند.
۴. زیر لب خوانی
زیر لب خوانی، یعنی خواندن کلمات در زیر لب و حرکت دادن لب ها، به طوری که صدای خواندن را دیگران نشنوند، اما خود خوانندگان در گوش خود بشنوند. افرادی که به این عادت مبتلا هستند در موقع خواندن، لب ها، زبان و گلوی شان حرکت خفیفی انجام می دهد، اما تلفظ واقعی کلمه محسوس نیست.
افراد مبتلا به این عادت، برای مقابله با آن، می توانند از یکی از روش های ذیل استفاده کنند:
الف) بین لب های شان (نه دندان ها) شئ ای مثل خودکار و مداد قرار دهند و خواندن را ادامه دهند. این افراد در این حالت برای نگه داری مداد ناچارند به لبشان فشار بیاورند. این عمل باعث می شود که لب ها هنگام خواندن حرکت نکند.
ب) لب ها را محکم بفشارند و در همان حال زبان را به سقف دهان بچسبانند.
ج) لب ها را به حالت سوت زدن گرد کنند و هوا را به بیرون بفرستند (سوت نزنند).
۵. کلمه خوانی (مکث روی کلمات)
از مهمترین دلایل کند خوانی، کلمه خوانی است؛ یعنی چشم در هنگام خواندن یک متن روی تک تک واژه ها توقف می کند و شکل لغات و اصل معانی واژه ها را بررسی کرده و معنا می کند. وقتی چشم، این عمل را بر روی یک واژه انجام داده، روی واژه دیگر می رود و همین روند را طی می کند. بدین منظور، برای خواندن هر کلمه، یک چهارم تا یک ثانیه وقت صرف می شود.
ریشه این عادت نیز به دوران کودکی باز می گردد. در دوران کودکی ما از طریق پیوستن به یک دیگر و ساختن واژه و اتصال واژه ها و ساختن جملات، خواندن را آموخته ایم.
تبیین علمی کلمه خوانی بدین شکل است که حرکت چشم در هنگام خواندن به صورت مکث و پرش انجام می گیرد. نه به گونه مستقیم. مکث یا توقف بیانگر مدت زمانی است که چشم روی واژه یا واژه ها برای شناسایی و خواندن آن توقف می کند پس از انجام این امر، چشم متوجه کلمه بعدی برای شناسایی و خواندن می شود. از حرکت چشم از کلمه ای به کلمه ای دیگر تحت عنوان پرش یاد می شود.
۶. برگشت سریع چشم به عقب
یکی دیگر از علل کند خوانی، برگشت سریع چشم به عقب است؛ هنگامی که خواننده مشغول خواندن نوشته ای است، چشم ها برای کنترل مجدد کلمات مرتب به عقب بر می گردد و کلمات خوانده شده را دوباره می خواند.
این برگشت ها به دو صورت تحقق می یابد:
الف. برگشت ارادی
ممکن است افراد مختلف به دلایل گوناگون به هنگام مطالعه به عقب برگردند، مهم ترین علل برگشت به عقب در افراد مختلف عبارتند از: شیوه نادرست مطالعه، عادت در برگشت به عقب، عدم اطمینان به خود، عدم درک مطلب، اجازه به خود برای برگشت و عدم تمرکز حواس. در میان این عوامل بیش ترین نقش را عدم اطمینان به خود و وسواس زیاد ایفا می کند.
ـ ما باید از طریق اعتماد بیش تر به خود، با این عادت نادرست مبارزه کنیم و بپذیریم که اگر حتی از روی کلمات یا جمله ای هم رد شویم و آن ها را نخوانده باشیم، نویسنده در سطور و بندهای بعدی نیز به شکلی مقصود خود را می فهماند. عمل خواندن کتاب مثل تماشای فیلم تلویزیونی است، زمانی که ما فیلمی را از تلویزیون تماشا می کنیم، اگر موفق نشویم بخشی کوچکی از آن را ببینیم، به عقب بر نمی گردیم، بلکه به ادامه فیلم نگاه می کنیم تا بخش های قبلی فیلم که برای ما واضح نبود، روشن شود.
ب. برگشت های غیر ارادی
برگشت غیر ارادی بیانگر تمایل چشم در حرکت به عقب به هنگامی است که چشم در حال حرکت به جلو برای شناسایی کلمه بعدی است. در چنین حالتی تصویر کلمه بر شبکیه، هم چون آهن ربایی عمل می کند که از حرکت چشم برای پرش روی کلمه بعدی، ممانعت به عمل می آورد.
ـ برای مقابله با این عادت بد، از چند شیوه می توان استفاده کرد:
اول، یک راه بسیار ساده برای رفع این خطا، عادت دادن چشم به حرکت افقی است. برای این کار از یک پنجره استفاده کنید. یک مقوا را طوری ببرید که وسط صفحه مقوایی به اندازه یک خط صفحه کتاب، بریدگی وجود داشته باشد. به این ترتیب، چشم شما مجبور به داشتن حرکت افقی خواهد بود.
دوم، راه دیگر استفاده از کارت سفید است. کارت سفید یا کارت مقوایی هم عرض با صفحه کتاب را در بالای صفحه ای که می خوانید با دست نگه دارید، هر سطر را که خوانده اید، کارت را روی آن بگذارید، با خواندن سطور بعدی، کارت را به سمت پایین بلغزانید به طوری که کارت روی خطوطی را که می خوانید بپوشاند.
۷. سرگردانی چشم بین خطوط
در برخی مواقع ما سطری را می خوانیم و به انتهای آن می رسیم، برای پیدا کردن سطر بعدی، چشم ما مدت ها سرگردان می شود، یا کلمه ای را که در حال خواندن هستیم، گم می کنیم و مقداری از وقت ما صرف پیدا کردن آن کلمه می شود.
ـ برای مقابله با این روش می توان از روش دست خوانی استفاده کرد که در مرحله بعد آن را توضیح دهیم.
۸. خالی خوانی (دیدن مناطق سفید یا غیر مفید)
چشم برخی افراد عادت کرده است که در حاشیه های سفید کاغذ یا میان سطرها سرگردان باشد. به این حالت خالی خوانی یا دیدن غیر مفید می گویند.
ـ برای مبارزه با این عادت سعی کنید در یک جا ساکن قرار گیرید و بدون حرکت دادن سرتان، کاری کنید که چشمتان دور تا دور خود را ببیند؛ یعنی چشمتان را در جهت یا خلاف جهت حرکت عقربه های ساعت بچرخانید و اطرافتان را ببینید. تلاش کنید هر دفعه به اشیای بیش تری توجه کنید و در همه اوقات سعی کنید که سرتان را حرکت ندهید. این تمرین باعث می شود که چشم شما از یک نواختی و سرگردانی بیرون آید و حرکات چشم خود را در اختیار گیرید و منظم کنید.
۹. نقص چشم
بسیاری از خوانندگان به این نکته توجه ندارند که ممکن است مبتلا به نقص های دیدن از قبیل نزدیک بینی، دور بینی، آستیگماتیسم و ناهماهنگی در عضلات چشم باشند. امر خواندن تا حدی وابسته به چشم است. اگر خواننده ای احساس کرد در هنگام مطالعه زود خسته می شود، یا به نظرش می رسد که کلمات و حروف، پیش چشمش می رقصند، یا چشمانش روی یک کلمه به دشواری میزان می شود، این ها علامت بیماری چشم است، و باید به «چشم پزشک» مراجعه کند.
۱۰. تداخل آموخته های قبلی و بعدی
از عوامل عمده ای که مانع پیش گیری درک سریع یک متن و حفظ کردن آن می شود، تداخل آموخته های قبلی و بعدی است. مطالب جدید آموخته شده با مطالب قبلی در هم می آمیزند و برای پیش گیری از بروز این حالت بهترین راه «مطالعه تک موضوعی» است؛ یعنی در مدتی که یک مطلب را می خوانید از خواندن سایر مطالب خود داری کنید و تنها ذهن خود را روی همان یک مطلب متمرکز کنید. تنها پس از یک دوره استراحت کوتاه، موضوع مطالعه را تغییر دهید. این کار باعث عدم تداخل دانسته ها و آموخته های جدید می گردد.
۱۱. مشابه خوانی و معکوس بینی
برخی از کلمات در همه زبان ها از جمله زبان فارسی، از نظر ساختمانی و ظاهر نوشتار، خیلی به یک دیگر شبیه اند و تنها در یک یا دو حرف، و در برخی موارد فقط در جابه جایی یکی دو نقطه تفاوت دارند. در ذیل ما به برخی از موارد در زبان فارسی اشاره می کنیم:
دره ـ ذره غیب ـ عیب افشار ـ افسار
علاوه بر این، چشم برخی افراد در مورد برخی شماره ها و اعداد اشتباه می کند. از این رو میل دارد، دوباره برگردد تا مطمئن شود که مثل مورد بالا، اشتباهی رخ نداده است. در میان اعداد فارسی، مثل ۲ و ۳، ۷ و ۸، ۲ و ۶ و در انگلیسی، اعدادی مثل ۶ و ۹ ، از جمله اعدادی هستند که امکان اشتباه در خواندن آن ها وجود دارد.
۱۲. ورق زدن نامناسب
بسیاری از افراد عادت دارند که کتاب را از گوشه پایینی با کمک دو انگشت شست و نشانه (سبابه) ورق بزنند، اما روش درست، آن است که با دست چپ، صفحه را از گوشه بالا با انگشت نشانه ورق بزنند. برای پرهیز از اتلاف وقت، باید پیش از رسیدن به پایین صفحه، انگشت را روی کاغذ به طرف گوشه بالا حرکت داد تا کاغذ از قبل برای ورق زدن آماده شود، این روش برای افراد راست دست و چپ دست یک سان است؛ اما در متون انگلیسی یا مشابه آن که از چپ به راست می باشد، باید مانند همین حالت، ولی با دست راست ورق زد.
راه های افزایش سرعت مطالعه (روش های تندخوانی)
روش های مختلفی برای تندخوانی پیشنهاد شده است؛ ما در این جا به برخی از مهم ترین آن ها اشاره می کنیم:
الف) شیوه دست خوانی
مقصود از دست خوانی این است که به هنگام مطالعه، از دست یا هر عامل خط بر دیگر به عنوان راهنما استفاده شود. برای این که این روش، آثار مثبت خودش را نشان دهد، در اولین گام باید خواننده تمرین را بدون قصد درک مطلب انجام دهد تا میان حرکات دست و چشم، تطابقی صورت بگیرد و چشم مجاز به پیشی گرفتن ازدست یا متوقف ماندن یا عقب ماندن از دست نیست.
در این تمرین، خواننده باید پشت میز مطالعه بنشیند و کتاب را در فاصله ای حدود چهل سانتی متری چشم قرار دهد، سرش ثابت باشد و فقط چشم او به تعقیب حرکت دست و دیدن کلمات مورد اشاره بپردازد و انگشت نشانه (سبابه) دست راست را روی سطر اول بگذارد و از ابتدا تا انتهای خط دست خوانی کند و پس از رسیدن دست به پایان خط، دست را از روی صفحه بلند کند و در ابتدای سطر بعدی قرار دهد و زیر همه خطوط دست ببرد و دست را روی صفحه کتاب بکشد نه در بالای سطرها راه ببرد و باید سعی کند که کلمات بالای انگشت را ببیند و اصلا توجهی به درک مفهوم نکند. در ابتدای تمرین ممکن است احساس کند که چشم ها خسته شده یا درد گرفته اند، برای رفع این حالت می تواند از شیوه های استراحت چشم استفاده کند. با انجام بیش تر تمرینات به تدریج این حالت خستگی از بین می رود.
تذکر این نکته ضروری است که دست خوانی، شیوه های متعددی دارد و در هر یک از این شیوه ها هدف خاصی مد نظر است. بعد از طی مرحله اول، می توان از شیوه های دیگر دستخوانی با حفظ درک مطلب استفاده کرد.
در صورتی که خواننده قصد دارد از روش دقیق خوانی استفاده کند و نیاز به کسب اطلاعات جزئی تر دارد، از شیوه «حرکت افقی» کمک می گیرد یعنی؛ حرکت دست به صورت افقی و کامل زیر تمام خطوط صورت می گیرد. شیوه «مارپیچ یا زیگزاگ بزرگ» هنگامی به کار می رود که خواننده با متن آشنایی قبلی دارد و یا هدفش آشنایی کلی با متن و یا مرور اجمالی متون زیاد در زمان کم است.
خواننده وقتی می تواند از شیوه «پاراگراف خوانی» استفاده کند که آشنایی قبلی با متن داشته باشد، یا آن را به صورت اجمالی مرور کرده باشد. در این حالت حرکت دست، به صورت مایل صورت می گیرد و از ابتدای پاراگراف به انتهای آخرین سطر کامل آن پاراگراف کشیده می شود.
در شیوه «عمودی خوانی» خواننده وسط صفحه را در نظر می گیرد و حرکت دستش از بالا به پایین صفحه است. این شیوه به ویژه در زمانی که اندازه سطرها کم است و یا هر سطر کلمات کمی دارد و یا اطلاعات خاصی مد نظر است، به کار می رود و تمامی خطوط در نور دیده می شود.
موقعی که تعداد خطوط متن مورد مطالعه زیاد باشد، بهتر است خواننده از روش «عمودی خوانی» که با «زیگزاگ های کوتاه» همراه است، استفاده کند.
ب) افزایش حوزه دید (عبارت خوانی)
مقصود از حوزه دید، تعداد کلماتی است که در هر توقف (مکث) خوانده می شود. در روش کلمه خوانی، حوزه دید، محدود به یک واژه است؛ یعنی در هر توقف، چشم تنها متوجه یک کلمه است و به صورت کلمه به کلمه مطالعه انجام می گیرد. حوزه دید کندخوان با تندخوان متفاوت است. حوزه دید یک کندخوان، تنها یک واژه است، اما فرد تندخوان می تواند حوزه دید خود را به بیش از پنج واژه تا حد یک سطر کامل افزایش دهد.
برای افزایش حوزه دید، باید کوشید، بر حالت ترس از جا انداختن برخی لغات غلبه کرد؛ چون برخی خوانندگان می ترسند در اثر افزایش حوزه دید، برخی از واژه ها را نبینند، اما این ترس چندان موجه نیست؛ چون بسیاری از واژه ها در بسیاری از سطور تکرار می شوند.
برای افزایش حوزه دیده و کاهش توقف روی واژه ها، شیوه های گوناگونی وجود دارد که برخی از آن ها عبارتند از:
۱. شیوه استفاده از کارت؛ ۲. شیوه استفاده از کتاب؛ ۳. شیوه استفاده از روزنامه.
ما در این جا فقط به یک شیوه[۲] که تمرین آن برای همه افراد مقدور، راحت تر و مناسب تر از شیوه های دیگر است، اشاره می کنیم:
شیوه استفاده از کتاب برای افزایش حوزه دید
کتاب مناسب برای انجام این تمرین، باید واجد خصوصیات ذیل باشد:
کتابی بزرگ و قطور باشد، حروف چینی آن واضح و روشن و از خط مناسب و حروف درشت برخوردار باشد. اگر کتاب داستانی و نیز دارای نثری روان باشد، بهتر است؛ چون این خصوصیات باعث می شود، از اتلاف وقت برای کلمات نامأنوس، مبهم، ریز و نامناسب جلوگیری شود.
این کار را در چندین مرحله باید انجام داد. در مرحله اول سعی شود یک سطر، در سه نگاه خوانده شود؛ یعنی چشم برای دیدن یک سطر، فقط سه بار مکث می کند و هر بار به جای دیدن یک واژه، گروهی از واژه ها را می بیند. برای این که این کار راحت تر صورت گیرد. دو خط عمودی روی صفحه کتاب بکشید تا هر سطر به سه قسمت مساوی تقسیم شود.
برای این که چشمان شما روی یک گروه از کلمات بیش تر تثبیت نشود، بهتر است در ابتدای کار هر گروه از کلمات را با یک شماره بخوانید؛ یعنی هر سطر را با خواندن شماره یک، دو، سه بخوانید و این روند را ادامه دهید. برای سهولت در کار می توانید شمارش های خود را در نوار کاست ضبط کنید و با گوش دادن به آن خواندن را تعقیب کنید یا می توانید برای انجام این کار از دوستانتان کمک بگیرید و با شمارش های ایشان سطور را بخوانید.
البته با افزاش تمرین، دیگر نیازی به گوش کردن شمارش اعداد نیست. در مرحله دوم می توان به جای تقسیم یک سطر به سه قسمت، در هر بار نگاه، یک سطر کامل را مطالعه کرد، با افزایش تمرین، حتی می توان آن را به بیشتر از یک سطر و تا یک پاراگراف نیز افزایش داد. برای این که پایان کار بهتر صورت بگیرد، بالأخص در ابتدای کار ضروری است که از انگشت اشاره (سبابه) استفاده کنید و کلمات را با انگشت خط ببرید.
برای افزایش سرعت مطالعه، ابتدا کتاب را به مدت دو ثانیه باز کنید، به تدریج زمان گشودن کتاب را از دو ثانیه به یک و نیم ثانیه و سپس به یک ثانیه، آن گاه به دو سوم و یک دوم ثانیه کاهش می دهیم و با دست چپ به سرعت، صفحات کتاب را از بالا ورق می زنیم، باید تلاش کنیم که سرعت ورق زدن در کنار سرعت مطالعه افزایش یابد. با انجام تمرین های مکرر روزانه ظرف یک یا دو ماه می توان سرعت دیدن کلمات را از بیست صفحه در دقیقه به تدریج به صد صفحه در دقیقه افزایش داد.
[۱]. نور من میبرلی، یاد گیری کامل (به نقل از: مرتضی نصرت، آئین مطالعه و یادگیری، ص ۱۸).
[۲]. برای استفاده از دو روش دیگر، ر.ک: ف. شجری، یادگیری خلاق، صص ۹۸ – ۱۰۲.
عین الله خادمی – مطلعه روشمند، ص ۱۳۲ – ۱۵۳
