مفهوم نفس

پرسش : نفس یعنی چه؟  
پاسخ: نفس معانی متعددی دارد. در قرآن گاهی نفس به معنای روح است.خداوند می‏فرماید: «اللّه‏ یتوفی الانفُس حینَ مَوتِها» (الزمر: ۴۲) (خداوند نفسها را توفی می‏کند هنگام مرگشان یعنی قبض روح می‏کند.) که در اینجا از روح به نفس یادشده است.
معنای دوم، معنای ذات و خود است. که ما در فارسی می‏گوییم خود او اینکار را کرده است، این در عربی می‏شود نفس. وقتی می‏گوییم ذاتش چنین استدر عربی می‏گویند: نفسش چنین است. که در این رابطه آیاتی هم داریم: «واتّقوایوماً لا تجزی نَفْسٌ عن نَفْسٍ شیئا» (البقره: ۴۸) بترسید از روزی که هیچ خودی و هیچکسی نمی‏تواند از دیگری مطلبی را بازدارد و کسی به درد کسی نمی‏خورد. معنای سوم آن تمایلات و غرایز و خواهش های وجود انسان است. که «اِنّ النَّفْسَ لامّارَهَبالسوء» (یوسف: ۵۳) معنای چهارم به معنای قلب و باطن انسان است. در قرآنداریم که «رَبُّکُمْ اَعْلَمُ بِما فی نُفُوسِکُم عِنْدَه» (الاسراء: ۲۵) (آنچه که در قلبهای شما هست در درون شما است) اینجا از قلب به نفس شده است یکی هم به معنایجان و روان است در آیه مباهله داریم «قُلْ تَعالَوا نَدعُ ابنائَنا واَبنائَکُم و نسائنا ونِسائکُمْ و انفُسنا و انفُسَکُم» (آل عمران: ۶۱) که در آنجا گفته شده است مراد از ایننفس حضرت علی(ع) است که جان پیامبر بود. اما حقیقت این است که همه اینها رامی‏شود در یک مفهوم جمع کرد که به معنای ذات و خود باشد. یعنی همه مفاهیم رامی‏شود در کلمه ذات و خود جمع کرد. پس نفس یعنی ذات و خود.
یک نکته دیگری را عرض می‏کنم و آن مراتب نفس است. نفس یک حقیقت واحداست. روحی است که به بدن تعلق گرفته، این روح برحسب اینکه به کدام یک ازابعاد وجودی انسان بپردازد، حالاتی از آن تجلی می‏کند که از آن حالتها تحتعناوین مختلف یاد می‏شود. وقتی که نفس مشغول رسیدگی به امور جسمانی انساناست. به بعد مادی و جسمانی انسان توجه دارد. آنجا یک نفسی در انسان تجلیپیدا می‏کند که به آن می‏گویند: نفس اماره. یک زمان همین نفس به بعد فطری و انسانی انسان توجه می‏کند، که به آن می‏گویند: نفس لوّامه. یک وقت اوجگرفته و از این مراحل گذشته که به آن می‏گویند: نفس مطمئنه که حالا راضیه هم هست. مرضیه هم هست که اینها صفات نفس مطمئنه است. بنابراین نفسمراتبی دارد این جوری نیست که هر نفسی نتیجه ‏اش این باشد که انسان را بهکارهای بد دعوت بکند. نه یک نفس هم داریم که انسان را از کارهای بد باز می‏دارد به اصطلاح نفس سرزنش‏گر، وجدان است. یعنی اینکه مرتب انسان را از کارهای بدیکه می‏خواهد انجام بدهد بازمی‏دارد. یک نفسی هم داریم که از این مراحل هم گذشته است با توجه به ایمانی که دارد با توجه به اینکه همیشه با خداست به آرامش تمام رسیده است (نفس مطمئنه).