کنیسه

در عبری برای مفهوم کنیسه Synagogue کلمه «بت هکنست »، (bet ha-keneset) را به کار برده اند که «خانه تجمع » معنا می دهد، و محلی است که یهودیان برای عبادت و دعاخواندن در آن جمع می شوند. با تمام اهمیتی که کنیسه در زندگی یهود دارد از منشا آن چیز چندانی نمی دانیم. در هیچ جای کتاب مقدس عبرانی اشاره صریحی به چیزی که شباهتی به کنیسه برساند وجود ندارد.
بسیاری از محققان گفته اند که کنیسه اولین بار در دوران تبعید بابل، که پس از خرابی معبد اول در ۵۸۶ ق م صورت گرفت پیدا شد. به هرحال، اگر کنیسه ها در آن دوران نخستین وجود داشته اند بسیار عجیب است که تصریحی به آنها نشده است. اما قدر مسلم آن است که در قرن اول م کنیسه ها دیگر نهادهای جاافتاده ای بوده اند.
از دوران تلمودی و در تمامی نوشته های یهودی پس از آن، اشارات فراوانی به نهادی مشابه بت هکنست، به نام بت همیدراش، وجود دارد. این اسم به معنای «خانه درس » است؛ جایی که مخصوص مطالعه تورات بوده است. به نظر می رسد در دوران تلمودی این دو کاملا از هم جدا بوده اند. در صورت امکان کنیسه را بر بلندترین نقطه شهر می ساختند، در حالی که معمولا مدرسه را در بیرون شهر بنا می کردند. اما سرانجام مدرسه در کنیسه ادغام شد، یا به عنوان ضمیمه آن و یا به این شکل که کنیسه کارکرد مهم دیگری نیز پیدا کرد.
از قرن سوم به بعد، کنیسه ها را با کنده کاری های نقش دار، معرق کاری، و نقاشی های دیواری تزیین می کرده اند. اگرچه کنیسه ها با نقشه های متفاوت طراحی می شوند، از برخی خصیصه های مشترک برخوردارند: گنجه عهد که دربردارنده تومارهای شریعت است و در دیوار طرف اورشلیم کار گذاشته می شود؛ میز قرائت که روی بیماه، (bimah)، که قسمت برجسته تری از کف کنیسه است و جلو گنجه عهد واقع است، قرار داده می شود؛ و نوری که بر فراز گنجه عهد همیشه روشن نگه داشته می شود. بر قیاس پرده خیمه عهد (خروج، ۲۶: ۳۱- ۳۴) در کنیسه های اشکنازی پرده بسیار پرنقش ونگاری جلو گنجه عهد می آویزند. در کنیسه های سفاردی پرده پشت در گنجه قرار می گیرد.
در یهودیت قوانینی درباره معماری کنیسه وجود ندارد و یهودیان در ساختمان کنیسه های خود تابع وضع معماری محل اقامت خویش بوده اند. اما از طرفی، در سرزمین های غربی، در بسیاری موارد کنیسه ها به سبک شرقی ساخته می شوند، چرا که اعتقاد بر آن بوده که این امر ریشه های «شرقی » یهودیت را بهتر نشان می دهد. ولی، در عین حال، بسیاری کنیسه ها نیز تحت تاثیر ساختمان کلیساها بوده اند، اگرچه البته شکل صلیبی آنها را هرگز به خود نگرفته اند.
در کنیسه ها حاخام ها وظایفی مانند جمع وجوهات، پیش نمازی، خادمی، و بالاخره وعظ و تعلیم و نیز رهبری مناسک و پیش نمازی را بر عهده دارند. در کنیسه ها بسیار واقع می شود که پیش نمازی را غیر روحانیان برعهده می گیرند.
در کنیسه های سنتی جایگاه ها مختلط نیستند. زنان جدای از مردان و در تالار بانوان یا پشت یک حائل می نشینند. کوتاهی یا بلندی حائل یادشده بسته به میزان آداب جویی جمعیت هر کنیسه در این باب است. در کنیسه های ارتدوکس های افراطی اتاقی در قسمت عقب کنیسه به زنان اختصاص می یابد. زنان در آن جا در دید مردان نیستند، اما جریان امور کنیسه را، گرچه با سختی، از طریق پنجره های کوچک دیوار میانی و یا نرده های کارگذاشته شده در آن مشاهده می کنند.
از یکی دو جمله از عبارات تلمود، و نیز از کشفیات باستان شناسی، چنین به نظر می رسد که در دوره باستان و دوران تلمودی چنین تفکیکی در کار نبوده است. اینک عملا در تمامی کنیسه های اصلاح گرا و محافظه کار زن و مرد در کنار یکدیگر می نشینند.
در اکثر کنیسه های اصلاحگرایان و محافظه کاران سکوی وعظ، بیماه، و میز قرائت روی سطح برجسته ای در کنار گنجه عهد واقع می شوند و پیش نماز روبه روی جمعیت قرار می گیرد؛ اما ارتدوکس ها این عمل را تقلید از مسیحیان می شمارند و علاوه بر آن، معتقدند وجهی ندارد که کسی به خاطر مردم با خدا راز و نیاز گوید و باز رو به مردم بایستد؛ درنتیجه، پیش نماز ارتدوکس رو به خالق و روبه روی گنجه عهد می ایستد. نیز اصلاح گرایان و محافظه کاران در کنیسه از ارگ در وقت نیایش خوانی استفاده می کنند، ولی البته کنیسه های بسیاراندکی همانندکلیساهااز ارگی ثابت دردکوراسیون خودبرخوردارند.
یهودیان اصلاح گرا غالبا کنیسه را معبد می نامند، و این بدان جهت است که ایشان منکر این عقیده اند که در عهد ماشیح معبد در اورشلیم دوباره ساخته، و قربانی ها در آن جا همچون قدیم تقدیم خواهد شد. این نکته که اینک نماز معابد جای قربانی را گرفته است در منابع رسمی نیز موجود است، اما اصلاح گرایان مدعی اند که کنیسه صرفا بدل معبد نیست، بلکه، در هر کجا که باشد، خود معبد است؛ اما ارتدوکس ها این مطلب را رد می کنند، زیرا امیدوار به ساخته شدن دوباره معبدند. برخی حاخام های ارتدوکس نسبت به استعمال لفظ «خانه خدا» برای کنیسه معترض اند، هم به این دلیل که این اصطلاح را مسیحیان برای کلیسا به کار می برند و هم به این جهت که در دعای سلیمان (اول پادشاهان، ۸: ۱۱ و)… و در کتاب عزرا (۹: ۹) مقصود از این اسم همان معبد است. علی رغم این که در تلمود (شبات، ۱۱ الف) آیه یادشده از عزرا همچنان که بر معبد اطلاق شده است برای کنیسه هم استعمال گشته، اما بدلایل گفته شده، یهودیان معمولا برای اشاره به کنیسه از نام «خانه خدا» استفاده نمی کنند.
علاوه بر اینها، به تبع شکاف موجود میان حسیدیان و رهبران رسمی اجتماعات دینی دیگر، حسیدیان که هر گروهی از آنان مرید یک صدیق خاص اند، در محافل کوچک خود به عبادت می پردازند. یهودیان اصلاح گرا و محافظه کاران به علت تفاوت های الهیاتی و مکتبی، هرکدام کنیسه ای مربوط به خود درست کرده اند که در آنها ترجیحات مخصوص هریک بروز خاص خود را دارند. کنیسه ها معمولا امور خویش را کاملا مستقل از یکدیگر پیش می برند، اما دراین میان کنیسه متحد لندن بزرگ، که متشکل است از مجموعه ای از کنیسه ها که جملگی به یک سازمان مرکزی تحت امر سرحاخام تعلق دارند، نمونه بی نظیری است. اما البته برخی مجموعه های کنیسه ای، مانند اتحاد جهانی کنیسه های مترقی (که اصلاح گرایند) و یا کنیسه متحد امریکا (که محافظه کارند) نیز هستند که کنیسه های منفرد وابستگی مختصری به آنها دارند. در غربت، (Diaspora)، کنیسه کانون زندگی جمعی است و همه امور اجتماعی و خیریه تحت لوای کنیسه انجام می پذیرد. از سوی دیگر، در کشور اسرائیل چون جنبه های اجتماعی به عهده دیگر مؤسسات دولت است، کنیسه صرفا به عنوان جای عبادت و مطالعه است.
منابع:
۱. http://www.hawzah.net/Per/Magazine/HA/009/ha00904.asp2. فصلنامه هفت آسمان، شماره ۹ ، برگرفته از:
Cohn-sherbok, Dan: The Blackwell Dict. of Judaica, 1992؛ Cohn-Sherbok, havinia and Dan: A Popular Dict. of Judaism, Curzon, 1997؛ Jacobs, Louis؛ The Jewish Religion, A Companion, Oxford Uni. Press, 1995.
ترجمه ر. فرزین