بدبین ها و بدگمان ها، مردم را بدخواه و فریبکار می دانند و بر این باورند که آنان قصد خیری ندارند و نمی توان از آنان در امنیت بود. بر این باورند که هر کسی دنبال کلاه گذاری است. در این میان برخی از خطاها و اشتباهات دیگران، این بد بینی و بد گمانی را تقویت می کند و شخص شکاک و بد گمان را دچار نگرانی بیش از دیگران می کند.
یکی از بیماری های روانی که تأثیر زیانباری بر شخصیت و رفتارهای فردی و اجتماعی بجا می گذارد، بد گمانی یا سوء ظن است. با نگاهی به آثار زیانبار آن که در آیات و روایات بیان شده به روشنی دانسته می شود که بسیاری از مشکلات فردی و اجتماعی و حتی اختلالات شناختی و بیماری های روانی چون اضطراب و تشویش و افسردگی می تواند با خاستگاه بد گمانی باشد. بنابراین، شناخت علل و عوامل، آثار و درمان آن برای دستیابی به شخصیت سالم و متعادل و جامعه سالم مفید و سازنده خواهد بود.
سوء ظن انسان را به تجسس در حال دیگران وامیدارد، تجسس سرچشمه غیبت و کم کم موجب می شود که آبروی انسانی، به خطر بیفتد.
در حقیقت گمان بد عاملی است برای جستجوگری و جستجوگری عاملی برای کشف اسرار و رازهای نهانی مردم است. اگر اجازه داده شود هر کس به جستجوگری درباره دیگران برخیزد حیثیت و آبروی مردم بر باد می رود و اسلام هرگز اجازه چنین کاری را نمی دهد.
ریشه سوء ظن این جا است
ریشه و منشأ سوء ظن جهل و ندانستن و زود قضاوت کردن است؛ اینکه انسان از حقایق آگاه نیست باعث سوء ظن می شود و در این میان هم شیطان بیکار نمی ماند و شروع به وسوسه و انحراف کردن ذهن می کند.
در محیط های دینی و مذهبی، محیط خانوادگی اصل بر حسن ظن است تا خلاف آن ثابت شود. در این محیط ها اگر حرفی، حرکتی، نگاه و هر رفتاری دیده می شود باید اصل را بر حسن ظن طرف بدانیم مگر اینکه خلافش ثابت شود.
اما در محیط های غیرایمانی و غیر دینی که طرف ما مؤمن نیست، اصل به سوء ظن است مگر اینکه خلافش ثابت شود.
مهمترین آثار بدگمانی
۱- بستر گناه: بدگمانی از نظر فردی و شخصی، زمینه و بستر گناه را فراهم می آورد؛ از همین رو، خداوند در آیه ۱۲ سوره حجرات آن را به عنوان «اثم» (گناه) دانسته و نهی کرده است.
۲- تهدید اخوت ایمانی: بدگمانی از نظر اجتماعی، تهدید به شمار می آید؛ زیرا جو روانی جامعه را به هم می ریزد و در روند انسجام اجتماعی و همدلی اختلال وارد می سازد و برادری اسلامی را تهدید می کند. (حجرات، آیات ۱۰ و ۱۲)
۳- دروغ ترین ها: بدگمانی از مصادیق دروغ ترین دروغ ها است که باید از آن پرهیز کرد. پیامبر خدا(صلی الله و علیه وآله) می فرماید: إیّاکُم و الظَّنَّ؛ فإنَّ الظَّنَّ أکذَبُ الکَذِبِ؛ از گمان بپرهیزید؛ زیرا گمان دروغ ترین دروغ است. (بحار الأنوار: ج ۷۵، ص۱۹۵، حدیث۸)
۴- جبن و بخل و حرص: از آثار بد گمانی ترس و بخل ورزی و حرص است. پیامبر(صلی الله و علیه وآله) می فرماید: همانا ترس و بخل و حرص، [جلوه هاى] یک خصلتند که بدگمانى، آنها را فراهم آورده است.( بحار الأنوار: ج ۷۳، ص۳۰۴، حدیث۲۱.)
۵- سرزنش: کسی که گمان بد دارد، براساس آن، دیگران را سرزنش می کند که خود موجب گمراهی و دور شدن از راه حق می‌شود. جالب این است که ما درباره خودمان یقین به فکر و عمل بد و نادرست داریم و خودمان را سرزنش نمی کنیم، ولی براساس بدگمانی خودمان، دیگران را به چیزی که یقین نداریم و بلکه تنها گمان یا بدگمانی داریم، سرزنش می کنیم که بسیار نادرست است.
۶- از دست رفتن سرمایه اعتماد دو سویه: بدگمانی مهم ترین سرمایه اجتماعی یعنی اعتماد را از میان می برد و به اشکال گوناگون بحران عدم اعتماد را به وجود می‌آورد. امام على (علیه السلام) می فرماید: بدترین مردم کسى است که به سبب بدگمانى به هیچ کس اعتماد نمى کند و دیگران نیز به سبب بد کرداری اش به او اعتماد نمى کنند.(غرر الحکم)
۷. از دست رفتن صلح و آشتی: بدگمانی چون خوره، شخص را از درون می خورد و سلامتش را دگرگون می کند طوری که دیگر جایی برای صلح و صفا و آشتی باقی نمی ماند. شخص، دیگر نمی تواند کینه ها را از خود دور کند و دست صفا و صمیمیت به سوی کسی دراز کند و از در آشتی در آید. امام علی (علیه السلام) می فرماید: هر که بد گمانى بر او چیره شود، جاى آشتى با هیچ دوستى باقى نگذارد. (غرر الحکم: ۸۹۵۰.)
۸. از دست رفتن دوستان شفیق: از دیگر آثاری است که امام على (علیه السلام) ـ در سفارش به فرزند خود حسن (علیه السلام) ـ به آن اشاره کرده و فرموده است: لا یَعدَمُکَ مِن شَفیقٍ سُوءُ الظَّنِّ؛ بد گمانى، تو را از دوست دلسوز محروم نکند. (بحار الأنوار: ج۷۷، ص۲۱۱، حدیث۱)
۹. مرگ زو درس: انسان دارای اجل معلق و اجل مسمی است. اجل معلق به رفتار انسان وابسته است و خوب و بد اعمال چون صله رحم و ترک آن یا صدقه و ترک آن می‌تواند در تقدیم و تاخیر آن نقش داشته باشد. از نظر قرآن، شکاکیت و بدگمانی بویژه نسبت به خداوند موجب می‌شود تا شخص گرفتار مرگ زود رس شود؛ چنانکه ترک شک و بدگمانی می تواند مرگ را تا اجل مسمی به تأخیر اندازد. (ابراهیم، آیات ۹ و ۱۰)
۱۰. ناتوانی از درک حقایق: چنانکه گفته شد بدبینی و بدگمانی موجب می شود که واقعیت ها و حقایق آنچه که هست برای شخص قابل درک نباشد و برداشت های ناروا از آن داشته باشد. خداوند در قرآن نیز غوطه وری در شکاکیت و بدگمانی را مایه محرومیّت انسان از درک حقایق دانسته است. (دخان، آیات ۷ تا ۹؛ تفسیر التحریروالتنویر، ج ۱۲، جزء ۲۵، ص ۲۸۴ – ۲۸۵)
درمانی برای بیماری سوء ظن
در همه کارهای تربیتی و درموردی که بخواهیم فضیلتی ایجاد شود و یا رذیله ای بر طرف شود، باید ۲ قدم برداشته شود:
۱- بعد نظری؛ فرد باید نظرش در مورد آن مورد اصلاح شود؛ در مورد سوء ظن فرد باید آثار سوء ظن را از طریق علم و کتب، آیات و روایات بداند و نظرش به سوء ظن منفی شود.
۲- بعد عملی؛ در عمل باید عکسش را عمل کند، برای تغییر در عمل باید بر خلاف آن مورد که در این جا موضوع سوء ظن است عمل کند.
در سوء ظن بعد از اصلاح نظر در مقام عمل، مخالف سوء ظن رفتار کنیم؛ یعنی سوء ظن می گوید با او قهر کن، ولی باید برعکسش عمل کنیم و با طرف گرم بگیریم … سوء ظن می گوید او اهانت کرد تو هم اهانت کند، نباید چنین کند.
این نکته تنها به سوء ظن کاربرد ندارد و در تمام موارد کاربرد خوبی دارد.
