پرسش . دلائل نقلی برزخ را بیان کنید.
پاسخ: آیات و روایات فراوانی مبنی بر وجود عالم برزخ و عالم قبر وجود دارد. طوری که اعتقاد به این موضوع را از مسلّمات شرع مقدس اسلام میکند. از جمله آیاتی که میتوان در این زمینه ارایه نمود عبارت است از آیه ۱۰۰ سوره مومنون که قبلاً نقل شد و لفظ برزخ را به معنای مصطلح آن استعمال کرده بود.
در روایتی از امام سجاد علیه السلام نقل شده است که حضرت تلاوت فرمود « و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون «قال: القبر وانّ لهم فیه لمعیشه ضنکاً…» (خصال ج ۱ ص ۱۱۹ باب الثلاثه حدیث ۱۰۸.) امام بعد از تلاوت آیه فوق فرمود: مراد از برزخ همان قبر است و به درستی که در آن برای آنان زندگی تنگ و سختی خواهد بود و به خدا قسم که قبر باغی از باغهای بهشت و یا گودالی از گودالهای جهنّم است.
۲. « وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْوَاتاً بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فَرِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِم مِن خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ» (آل عمران: ۱۶۹ و ۱۷۰) هرگز گمان مبر آنها که در راه خدا کشته شده مردگانند؛ بلکه آنها زندهاند و نزد پروردگارشان روزی داده میشوند. آنها به خاطر نعمتهای فراوانی که خداوند از فضل خود به آنها بخشیده است مسرورند و مژده داده میشوند به خاطر کسانی که هنوز به آنها ملحق نشدهاند و در دنیا باقی ماندهاند (چون جایگاه برجسته آنان را نیز در عالم برزخ مشاهده میکنند) که نه ترسی بر آنها است و نه اندوهی خواهند داشت. البته باید دقت کرد که زنده بودن شهدای راه حقّ، حیات دیگران را نفی نمیکند؛ بلکه بقیه نیز دارای حیاتند.
البته حیات شهداء فضیلت ویژهای دارد که به شرف «عند ربّهم» مشرف شدهاند و در جوار رحمت حقّ و در پیشگاه قرب او از حیاتی ویژه برخوردارند که ممکن است دیگران از این امتیاز برخوردار نباشند. هر چند در روایتی از امام صادق علیه السلام مصداق آیه شیعیان حضرت معرفی شدهاند، حدیت چنین است: «و لا تحسبنّ الذین قتلوا فی سبیل اللّه امواتاً» عن ابی بصیر، عن ابی عبداللّه علیه السلام قال: هم و اللّه شیعتنا إذا دخلو الجنه و استقبلو الکرامه من اللّه و استبشروا بمن لم یلحق بهم من اخوانهم من المومنین فی الدنیا. «الّا خوف علیهم و لا هم یخزنون» و هو ردّ علی من یبطل الثواب و العقاب بعد الموت. (تفسیر قمّی ج ۱ ص ۱۲۷ ذیل آیه ۱۶۹ آل عمران.) در تفسیر «لا تحسبنّ الذین قتلوا فی سبیل اللّه امواتاً» ابو بصیر از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: به خدا قسم آنان شیعیان ما هستند. هنگامی که داخل بهشت میشوند و به استقبال کرامت الهی میروند و به خاطر برادان مومن خود که در دنیا هستند و به آنها ملحق نشده اند، خوش وقت اند.
« الّا خوف علیهم و هم لایحزونون» و این ردّی است بر کسانی که ثواب و عقاب بعد از مرگ را باطل میدانند یعنی این جمله از آیه سخن کسانی را که ثواب و عقاب برزخی را باور ندارد رد میکند. چون هیچ مسلمانی منکر ثواب و عقاب قیامت نیست. آیه دیگری که همین مطلب را بیان میکند، آیه ۱۵۴ بقره است که میفرماید: «وَلاَ تَقُولُوا لِمَن یُقْتَلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْیَاءٌ وَلَکِن لاَ تَشْعُرُونَ» به کسانی که در راه خدا کشته میشوند، مرده نگوئید، بلکه زنده هستند ولی شما نمیفهمید.
۳. « النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوّاً وَعَشِیّاً وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَهُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ» (مومن: ۴۶) هر صبح و شام بر عذاب آتش عرضه میشوند (آتش بر آنها عرضه میشود.) و روزی که قیامت بر پا میشود به آنها دستور داده میشود که آل فرعون را در سختترین عذابها داخل کنید.
در این آیه از دو عذاب سخن رفته است که اوّلی مخصوص برزخ و دومی مخصوص قیامت است. عذاب اوّل با دو قرینه از عذاب دوم جدا میشود: یکی آن که مقید به صبح و شام است و دوّم آن که «عرضه میشود» در حالی که در عذاب دوم آنها را داخل میکنند. روشن است که صبح و شام تنها در برزخ مفهوم دارد که از لحاظ زمانی تابع دنیا است و در قیامت صبح و شامی وجود ندارد. همچنین کیفیت دو عذاب نیز آنها را از هم متمایز میکند.
در حدیثی از امام صادق علیه السلام این مطلب مورد توجه قرار گرفته است: قال رجل لأبی عبداللّه: ما تقول فی قول اللّه عزّ وجلّ «النار یعرضون علیها غدواً و عشیاً»؟ فقال ابو عبداللّه علیه السلام ما یقول الناس فیها؟ فقال: یقولون: إنّها فی نار الخلد و هم لایعذبون فیما بین ذلک. فقال علیه السلام: فهم من السعداء؟ فقیل له: جعلت فداک فکیف هذا؟ فقال: إنّما هذا فی الدنیا، و امّا فی نار الخلد فهو قوله «و یوم تقوم الساعه أدخلوا آل فرعون أشدّ العذاب» (تفسیر قمی ج ۲ ص ۲۵۸. ) شخصی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: درباره این کلام خدای عزّوجل « النار یعرضون علیها غدواً وعشیاً» چه میفرمایید؟ امام صادق علیه السلام
فرمود: مردم در این باره چه میگویند؟ عرض کرد: میگویند: که این عذاب همان آتش جاودانه عذاب قیامت است و آنها از مرگ تا قیامت معذّب نیستند. امام علیه السلام فرمود: بنابراین آنها در برزخ جزء سعداء و نیکان هستند. یعنی وقتی عذاب میشوند جزء بهشتیان هستند. گفته شد: فدایت شوم پس مطلب چگونه است؟ آنگاه حضرت فرمود: این عذاب تنها در برزخ است.
آیه دیگری در این زمینه « لاَّ یَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْواً إِلاَّ سَلاَماً وَلَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیهَا بُکْرَهً وَعَشِیّاً تِلْکَ الْجَنَّهُ الَّتِی نُورِثُ مِنْ عِبَادِنَا مَن کَانَ تَقِیّاً» (مریم: ۶۲ و ۶۳) هرگز سخن لغوی نمیشنوند، مگر سلام؛ هر صبح و شام در آن بهشت برایشان رزق ویژه آنها وجود دارد. این بهشتی است که به بندگان با تقوایمان ارث میدهیم… در این آیه نیز جمله «بکره و عشیا» حاکی از آن است که این بهشت، همان بهشت برزخی است نه بهشت خلد.
۴. «قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّهَ قَالَ یَا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ بِمَا غَفَرَ لِی رَبِّی وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ» (یس: ۲۶ و ۲۷) بعد از آنکه او را به شهادت رساندند، به او گفته شد: وارد بهشت شو! گفت: ای کاش قوم من میدانستند، که پروردگارم مرا آمرزیده و از گرامی داشتگان قرار داده است.
در اینجا نیز منظور از این بهشت، بهشت برزخی است. زیرا مومن آل یس در اینجا آرزو میکند که قومش در دنیا از سرنوشت او آگاه شوند و بدانند چگونه خداوند او را مشمول غفران خود قرار داده و گرامی داشته است. (نگاه کنید به آیات ۶۲ و ۶۳ از سوره مریم که در آن جمله «مادامت السموات و الارض» آمده است.)
۵ . « قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَأَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلَی خُرُوجٍ مِن سَبِیلٍ» (مومن: ۱۱) گفتند: (در قیامت میگویند:) پروردگارا! ما را دو بار میراندی و دو بار زنده کردی. پس اکنون به گناهان خود اعتراف میکنیم. آیا راهی برای خروج از عذاب جهنم وجود دارد؟
وجه دلالت آیه به این صورت است که دو مرگ و بعد از آن دو حیات، تنها با فرض وجود برزخ راست میآید. به این صورت که انسان یکبار میمیرد و از این دنیا میرود به عالم برزخ و در آنجا حیات برزخی مییابد؛ دوباره با نفخه صور نیز از حیات برزخی میمیرد « وَنُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِی السَّماوَاتِ وَمَن فِی الْأَرْضِ… » (زمر: ۶۸ ) در صور دمیده میشود و هر که در آسمانها و زمین باشد میمیرد. این مرگ دوم از عالم برزخ و حیات اخروی پیدا کردن است. (کشف المراد ص ۴۲۵. )
۶ . « فَأَمَّا إِن کَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ فَرَوْحٌ وَرَیْحَانٌ وَجَنَّتُ نَعِیمٍ وَأَمَّا إِن کَانَ مِنْ أَصْحَابِ الْیَـمِینِ فَسَلاَمٌ لَکَ مِنْ أَصْحَابِ الْیَـمِینِ وَأَمَّا إِن کَانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ وَتَصْلِیَهُ جَحِیمٍ» (واقعه: ۸۸ ـ ۹۴) اما اگر شخص از مقربین باشد برای او (در برزخ) روح و ریحان و (در قیامت) بهشت نعیم خواهد بود… و اما از گمراهانی که آیات الهی را تکذیب میکنند باشد، پس عذاب موقتی از حمیم (آب جوشان بدبو در برزخ) برایش خواهد بود و چشیدن عذاب جهنم در آخرت.
در این آیات برای مقربین و نیکان دو نعمت و برای گمراهان و کفار دو عقوبت منظور شده است، که یکی از این دو عقوبت و نعمت در برزخ خواهد بود و دیگری در قیامت. به این معنا احادیث فراوانی وجود دارد؛ از جمله تفسیر قمی از ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: «فَأَمَّا إِن کَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ فَرَوْحٌ وَرَیْحَانٌ» قال: فی قبره «وَجَنَّتُ نَعِیمٍ» قال: فی الآخره «وَأَمَّا إِن کَانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ» فی قبره «وَتَصْلِیَهُ جَحِیمٍ» فی الآخره. (تفسیر قمی ج ۲ ص ۳۵۰ و نگاه کنید: امالی الصدوق ص ۲۹۰ م ۴۸ ح ۱۲.)
