نقش اوقات فراغت در بهداشت روانى

 فراغت در لغت به معنى ”آسودگی“ است و معمولاً در مقابل کار، انجام امور روزمره و اشتغالاتى که موجب خستگى مى‌شود به کار مى‌رود. در زمان فراغت معمولاً افراد به علایق و سرگرمى‌هاى خود مى‌پردازند و این امر موجب تقویت بهداشت روانى آنها مى‌گردد. چگونگى گذراندن اوقات فراغت تا حدود زیادى مى‌تواند نشانگر ویژگى‌هاى فکرى فرد و نیز ویژگى‌هاى فرهنگى جامعه‌اى باشد که فرد در آن زندگى کند.   
  اوقاتى که افراد در آن به فعالیت‌‌هاى منظم و برنامه‌ریزى شده (مثل مدرسه رفتن، درس خواندن و کار کردن) که انتظارات ویژه‌اى را برآورده مى‌سازند مى‌پردازند جزء اوقات فراغت محسوب نمى‌شود.   
  کودکان تا قبل از سن مدرسه اوقات خود را به‌طور آزاد مى‌گذرانند و فعالیت‌هاى آنها براساس بازى‌ها و سرگرمى‌هاى روزمره آنها مى‌گذرد. ولى با ورود آنها به مدرسه باید خود را بر طبق برنامه‌ریزى‌هاى تعیین شده روزانه مستمر وفق دهند و از یک نظام خاص تبعیت نمایند. بنابراین انجام این فعالیت‌ها به حساب وظایف آنها مى‌آید و فعالیت‌هائى که در ساعاتى غیر از ساعات انجام وظایف به آنها پرداخته مى‌شود علایق و سرگرمى‌هاى آنها محسوب مى‌شود.      اهمیت اوقات فراغت در بهداشت روانى  
 
 انسان تمایل دارد در اوقاتى که از کار اجبارى و وظیفه‌اى فارغ مى‌شود به نوعى به تفریح و یا سرگرمى بپردازد. این تمایل جزء نیازهاى انسان محسوب مى‌شود چگونگى گذارندن اوقات فراغت در هر جامعه به عوامل متعددى بستگى دارد که باید به فرهنگ، امکانات مالى فردى و اجتماعى به‌عنوان دو عامل مهم اشاره نمود. امروزه روانشناسان عقیده دارند که تفریح و سرگرمى نقش مهمى در پرورش قواى جسمانی، فکری، اخلاقى و رفتارى افراد دارد و چنانچه از این اوقات به‌خوبى و به طرز صحیح استفاده شود در پیشگیرى از انحرافات و کجروى‌ها مى‌‌تواند به‌نحو چشم‌گیرى مؤثر باشد. در اوقات فراغت باید افراد فرصت‌هائى داشته باشند تا هدف‌هاى مشخص و معینى را دنبال نمایند و به رشد همه‌جاذبه شخصیت خود بپردازند. اوقات فراغت نوجوانان به‌ویژه باید طورى برنامه‌ریزى شود که هم سازندگى و هم حذف عوامل مزاحم را به دنبال داشته باشد. مثلاً نوجوانانى که در اوقات فراغت خود ورزش مى‌کنند و یا به انجام کارهاى هنرى مى‌پردازند ذهن خود را از پرداختن به امور ناراحت‌کننده، اضطراب‌آور که موجب آزردگى روانى مى‌گردد به طرف فعالیت‌هاى لذت‌بخش و آرام‌بخش سوق مى‌دهند. از طرف دیگر ذکر این نکته ضرورى به‌نظر مى‌رسد که چنانچه نوجوانان اوقات فراغت خود را صرف فعالیت‌هاى غیرموجه و مصر نمایند نه تنها کمکى به بهداشت روانى آنها نمى‌شود بلکه خود زمینه بروز انحراف خواهد بود.   
   نقش رسانه‌هاى گروهى در بهداشت روانى  
  سینما، رادیو و تلویزیون یکى از متداولترین سرگرمى‌هاى نوجوانان مى‌باشند. در دسترس بودن آنها باعث مى‌شود که نوجوانان بتوانند در زمان‌هاى مختلف و در موقعیت‌هاى مختلف از آن استفاده نمایند. چه در موقع تنهائى و بیکارى و چه زمانى که با دوستان خود هستند. به‌طورکلى مى‌توان گفت که فیلم‌هاى حادثه‌جوئی، قهرمانى و جنگى بیشتر مورد توجه پسران و فیلم‌هاى خانوادگى و احساسى بیشتر مورد توجه دختران است از آنجا که موضوعات فیلم‌ها و نقش و رفتار بازیگران فیلم‌ها نوجوانان را تحت تأثیر قرار مى‌دهد و نوجوانان با شخصیت‌هاى موردنظر خود که از طریق فیلم مى‌بینند همانندسازى نموده، حرکات و رفتار و حتى لباس پوشیدن آنها را مورد تقلید قرار مى‌دهند، بهتر است انتخاب فیلم‌ها با مشورت و هم‌فکرى والدین و بزرگسالان با تجربه و دلسوز انجام پذیرد گفتنى است که سینما و تلویزیون را نباید صرفاً نوعى سرگرمى و تفریح براى نوجوانان تلقى نمود بلکه کاملاً به کلاس درس تعلیم و تربیت شباهت دارد. بعضى از فیلم‌هاى سازنده به دلیل اینکه درک مطلب را به عهده بیننده مى‌گذارد قدرت تفکر و دقت و داورى تماشاگر را مى‌تواند بالا ببرد و به حل دشوارى‌ها و مشکلاتى روانی-اجتماعى افراد کمک نماید.     امروزه متخصصان، بر این عقیده هستند که سینما و تلویزیون اگر وقت زیادى را از نوجوانان نگیرند و باعث عقب‌افتادگى تحصیلى در آنها نشوند مى‌توانند مفید واقع گردند. مگر اینکه فیلم‌هاى مبتذل و غیر مجاز که آن هم خوشبختانه در سینماهاى عمومى ایران نشان داده نمى‌شوند. این مهم به‌عهده خانواده‌‌ها است که در منزل فیلم‌هاى مبتذل را که باعث انحطاط فکرى و شخصیتى نوجوانان مى‌شود به معرض نمایش نگذارند و این اعتقاد را داشته باشند که نوجوانان گاهى با قهرمانان داستان‌ها و فیلم‌ها همانندسازى مى‌نمایند و علاقه‌مند هستند که صحنه‌هاى فیلم را خود آنها تجربه نموده، تکرار نمایند.   
 مجلات و نشریات نیز تأثیر به‌سزائى در تفکر و نگرش افراد دارند و چنانچه از محتواى مفید و مورد علاقه نوجوانان برخوردار باشند مى‌توانند اوقات فراغت آنها را به‌نحو مناسبى پر نموده، بر وضعیت سلامت روانى آنها تأثیر بگذارند.      برنامه‌ریزى براى اوقات فراغت  
 
 برنامه‌ریزى براى اوقات فراغت همانند برنامه‌ریزى‌هائى که در زمینه‌هاى دیگر صورت مى‌پذیرد نوعى فرآیند هدف‌دار است.      نیازها
 در یک برنامه‌ریزى دقیق براى اوقات فراغت باید به نقش نیازها توجه نمائیم. آنچه که در برنامه اوقات فراغت آورده مى‌شود باید جوابگوى نیاز طبیعى و معمولى نوجوان باشد و او را از مسیر طبیعى زندگى منحرف نسازد. مثلاً اگر دختر ۱۵ ساله‌اى علاقه‌مند به شرکت در فعالیت‌هاى گروهى سالم است این علاقه ناشى از نیاز به تعلق داشتن به گروه مى‌باشد که یک نیاز طبیعى است و باید از نیازهاى کاذب و تمایلات نامطلوب منفک گردد پس در برنامه‌ریزی، این مهم باید در نظر گرفته شود.     اولویت‌ها  
  در برنامه‌ریزى اوقات فراغت، اولویت‌ها باید مورد توجه قرار گیرد. نیازها براساس درجه اهمیت آنها برآورده شوند. اگر در خانواده‌اى نیازهاى اولیه و اساسى نوجوان از قبیل خوراک و پوشاک هنوز برآورده نشده است درست به‌نظر نمى‌رسد که هزینه زیادى صرف خریدن دوربین فیلمبردارى شود و یا اگر نوجوانى نیاز به کلاس‌هاى کمک‌آموزشى دارد و از لحاظ درسى لازم است که زمانى را به غیر از ساعات موظف خود به درس خواندن بپردازد درست آن است که اولویت اول به این مهم، اختصاص یابد و وقت کمترى را صرف تماشاى سریال‌هاى تلویزیونى نماید.     در هر صورت، باید به این نکته توجه داشته باشیم که حتماً فعالیت‌هاى مناسب و مفرح را در اوقات فراغتى هرچند کوتاه، در برنامه زندگى خود لحاظ نمایند و در اوقات فراغت به کیفیت تأثیرپذیرى فعالیت بر بهداشت روانى توجه داشته باشیم.      امکانات موجود  
 
 در برنامه‌ریزى اوقات فراغت، باید از امکانات موجود استفاده بهینه را به عمل آورد. هر نوجوانى و یا هر خانواده‌اى در برنامه‌ریزى اوقات فراغت، چنانچه امکانات موجود را در نظر نگیرد و بخواهد به بلند پروازى‌هاى جاه‌طلبانه جامه عمل بپوشاند در واقع به بروز توقعات نابه‌جا کمک کرده است.   
  اما این بدان معنى نیست که والدین توجهى به اوقات فراغت و خواسته‌هاى معقول فرزندان خود نداشته باشند بلکه همان‌طورى که قبلاً اشاره شد بهتر است والدین سرگرمى را جزء نیازهاى فرزندان تلقى نموده، برنامه‌ریزى‌هاى شایسته‌اى در این زمینه انجام دهند.      مشارکت و هم‌فکرى  
  برنامه اوقات فراغت باید به‌گونه‌اى طرح‌ریزى شود که در آن از نظریات افراد شرکت‌کننده در برنامه‌ریزى استفاده شود. همچنین برنامه باید به نوعى جوابگوى خواست‌هاى معقول و منطقى آنها باشد. در غیر این صورت یک برنامه تحمیلى ارائه خواهد شد و به‌جاى اینکه فعالیت‌هاى خاص فرح‌بخش تلقى گردد، عذاب‌آور و فشارزا خواهد بود. مثلاً چنانچه برنامه‌ریزى اوقات فراغت یک نوجوان شرکت در جشنى باشد که مورد علاقه او نیست، و در برنامه فعالیت‌هائى مثل ورزش و یا هنر حذف شود این خود نمونه یک برنامه تحمیلى تلقى مى‌شود و اضطراب و بى‌قرارى‌هاى احتمالى یک نوجوان را از بین خواهد برد.   
    مسئولیت‌پذیرى  
  در برنامه‌ریزى اوقات فراغت و اجراء آن وظایف و مسئولیت‌ها باید مشخص گردد و هر کس موظف است وظایف محوله را خود انجام داده، احساس مسئولیت نماید و براى یکدیگر احترام قائل شوند.      پیش‌بینى اتفاقات احتمالى  
  کسانى که براى امورى دست به برنامه‌ریزى مى‌زنند باید اتفاقات احتمالى را با آینده‌نگرى خاص پیش‌بینى نمایند. معمولاً نوجوانان به خطرات احتمالى فکر نمى‌نمایند و تصور مى‌کنند که خود و تنهائى قادر به حمل تمام مشکلات هستند چناچه براى موارد احتمالى پیش‌بینى‌هاى لازم انجام نگیرد ممکن است نوجوان از خود رفتارهاى پرخاشگرانه، سازش نایافته و ناپسند اجتماعى بروز دهد. در چنین مواقعى لازم است والدین خطرات و موانع احتمالى را به فرزندان خود متذکر شوند و آنها را در زمینه آینده‌نگرى و امکان وقوع موانع احتمالى آموزش دهند.     علایق و سرگرمى‌هاى نوجوانان و انواع آن  
 از آنجا که علایق و سرگرمى‌ها مانند انگیزه‌ها از نیازهاى درونى سرچشمه مى‌گیرند بنابراین محرک‌هاى قوى براى رفتار به‌حساب مى‌آیند و باید به موقع و به طریق مطلوب، به آنها پرداخته شود.   
 
 
 نیازهاى نوجوانان برحسب اهمیت آنها باید برطرف گردند. همچنین زمان رفع نیازها از اهمیت خاصى برخوردار است. یعنى اینکه نیازها در زمان خاص خود باید ارضاء شود. مثلاً نیازهاى دوران کودکى را نمى‌توان در دوره نوجوانى برطرف نمود و همچنین به نیازهاى دورن نوجوانى نمى‌توان در دوران میانسالى پاسخ گفت. هرچه نیازهاى انسان در حد معقول و متعارف و به موقع ارضاء شود فرد از حالت هیجانى و بى‌قرارى به سمت آرامش حرکت مى‌کند.     علایق و سرگرمى‌هاى نوجوانان مى‌تواند انگیزه‌هاى بسیار قوى براى رفتار و حرکات و فعالیت آنها به حساب آید. براى اینکه این امر تحقق یابد و نوجوانان با انگیزه‌هاى قوى به فعالیت‌هاى مثبت بپردازند باید زمینه‌هاى مساعدى براى کمک و راهنمائى و پیشرفت هدف مشروع آنها فراهم شود.   
 
 در بعضى مواقع دیده مى‌شود که نوجوانان به امورى علاقه‌مند مى‌شوند و در اوقات فراغت به آن امور مى‌پردازند که هیچ‌گونه هدفى را در بر ندارد و آنها را به‌سوى خودشناسى و خودسازى سوق نمى‌دهد. در این‌گونه موارد باید مسیر ذهنى نوجوانان را تغییر داد و فعالیت‌هاى هدفمند و جهت‌دار را جایگزین آن نمود. علایق و سرگرمى‌هاى نوجوانان در گذشته بسیار محدود بوده است ولى امروزه با صنعتى شدن جوامع و پیشرفت علم و تکنولوژى و بالا رفتن میزان آگاهى و اطلاعات افراد و همچنین به‌وجود آمدن رادیو، تلویزیون، سینما، تئاتر، عکاسى و هنرهاى دیگر انواع ورزش‌ها، اردوهاى دسته‌جمعی، سخنرانى‌ها و غیره نوجوانان مى‌توانند از طیف وسیعى که این‌گونه فعالیت‌ها و سرگرمى‌ها دارند انتخاب نموده، ضمن گذراندن اوقات فراغت خود با آن نوع سرگرمى‌ها در جهت یادگیرى مهارت‌هاى تازه و تقویت وضعیت روانى خود قدم بردارند.   
 وضعیت جسمانى و روانى نوجوانان در سرگرمى‌ها و فعالیت‌هاى آنها تأثیر دارد. بعضى از نوجوانان فعالیت‌هاى گروهى را انتخاب مى‌نمایند (مانند والیبال) و بعضى دیگر سرگرمى‌هاى انفرادى را برمى‌گزینند (مانند خیاطی). بعضى از نوجوانان سرگرمى‌هاى پرتحرک را دوست دارند (مانند راهپیمائی). در حالى‌که بعضى دیگر فعالیت‌هاى کم‌تحرک را انتخاب مى‌نمایند (مانند تهیه مجموعه‌اى از اشیاء، Collection کلکسیون). بنابراین مى‌توان گفت که سن، فرهنگ، موقعیت فرد، امکانات و وضع اقتصادی، فن‌آوری، وضعیت جسمانى و شرایط روانى هر فرد در گرایش او به گذراندن اوقات فراغت او به‌نحو ویژه‌ای، تأثیر دارد.      شرکت در اجتماعات  
  نوجوان بسیار علاقه‌مند است که در برنامه‌هاى فوق درسى و گردش‌هاى سیاحتی، زیارتى و علمی، تفریحات سالم گروهى و سخنرانى‌ها شرکت نماید. گاهى نوجوانان دوست دارند که به عضویت یک انجمن مذهبی، فرهنگی، هنری، ورزشى درآیند. آنها دوست دارند که احساس نمایند متعلق به جمعى یا گروهى و یا ارگان و مؤسسه‌اى هستند و بدین طریق احساس هویت مى‌نمائیم و مثلاً با متعلق بودن به یک انجمن ورزشى یا علمى براى خود اعتبار کسب مى‌کنند. این‌گونه سرگرمى‌ها اگر با اهداف مثبت و سازنده صورت بپذیرد و فعالیت‌هاى مثبت و سازنده‌اى را دنبال کنند بسیار مفید مى‌باشند. شرکت در جشن‌هاى مدرسه، فامیلى و اعیاد مذهبى و ملى نیز جذابیت ویژه‌اى براى نوجوان دارد.   
  نوجوانان به این امر مهم باید توجه داشته باشند که شرکت در اجتماعاتى که از ویژگى‌هاى منفى برخوردار است شخصیت افراد را تخریب مى‌کند و خطراتى مى‌تواند در بر داشته باشد. اگرچه در دوره نوجوانی، موقتاً نوجوانان از اجتماعات فامیلى کناره‌گیرى نموده و تمایل دارند با دوستان خود معاشرت داشته باشند ولى چنانچه این اجتماعات موردپسند نوجوان، کنترل شده نباشد و نوجوان راهنمائى نگردد، حدود معاشرت و عکس‌العمل‌ها و رفتارها مشخص نشود، همان‌طورى که در بالا اشاره شد شخصیت نوجوان دچار دگرگونى مى‌شود.      بازى و فعالیت‌هاى ورزشى
 
 بازى و ورزش یکى از سرگرمى‌هاى مورد علاقه تعداد بى‌شمارى از نوجوانان است. برخى معتقد هستند که بازى در انسان مبناى غریزى دارد و باعث معطوف شدن از امور یکنواخت به امورى تازه و مطبوع مى‌گردد.   
  گفته مى‌شود که ورزش آدمى را آماده ایفاء نقش‌هاى او در زندگى مى‌کند؛ حس احترام به مقررات و داشتن انضباط را در فرد تقویت مى‌نماید؛ حس اشتراک هم‌اندیشى و همکارى را برمى‌انگیزد و باعث تجدید قوا مى‌شود. ورزش‌ها و بازى‌هاى گروهى باعث همبستگى افراد و سبب پیوند آنها با گروه و جامعه مى‌گردد.      فعالیت‌هاى هنرى  
  بسیارى از نوجوانان به انجام کارهاى هنرى از جمله عکاسی، فیلمبرداری، نقاشی، خیاطی، کارهاى دستى و… علاقه‌مند مى‌باشند. این‌گونه فعالیت‌ها در ایجاد خلاقیت و سازندگى فرد نقش بسیار مؤثرى دارد. در این‌گونه کارهاى هنرى نوآورى‌هاى زیادى مى‌تواند توسط افراد به‌وجود آید که نه تنها صرفاً براى گذراندن اوقات فراغت سودمند است بلکه بعضاً ممکن است زیربناى حرفه‌اى در بعضى از افراد به‌وجود آورد.   
  بعضى از نوجوانان علاقه‌مندى زیاد به عکس گرفتن و قرار دادن آنها در آلبوم دارند و یا علاقه‌مند به فیلمبردارى از صحنه‌ها و مناظر مختلف هستند. اینکه نوجوانان چه موضوعاتى را براى فیلمبردارى از صحنه‌ها و مناظر مختلف هستند. اینکه نوجوانان چه موضوعاتى را براى فیلمبردارى و عکاسى انتخاب مى‌نمایند و چگونه در آن پیشرفت مى‌کنند مى‌تواند گرایش تحصیلى و حرفه‌اى آنان را در آینده تعیین نماید و در بالا بردن بهداشت روانى فرد مؤثر باشد و چنانچه این فعالیت‌هاى مثبت مورد تأیید و تشویق قرار گیرد، اعتماد به‌نفس نوجوانان را تقویت مى‌کند. البته از آنجا که انجام این فعالیت‌ها مستلزم صرف هزینه‌هاى زیادى است ممکن است بعد از مدت کوتاهى سرگرمى دیگرى جایگزین آن شود.   
 
   مطالعه کتب، مجلات و نویسندگی  
  بسیارى از نوجوانان اوقات فراغت خود را با کتاب خواندن مى‌گذرانند ولى اینکه نوجوان چه نوع کتابى را انتخاب مى‌نماید و در چه سنى است و هدف او از خواندن آن کتاب چیست باید مورد بررسى و هدایت قرار گیرد. کتاب‌هائى در زمینه فسلفه، مذهب و همچنین کتاب‌هاى سیاسی، پلیسی، اجتماعى و داستان‌هاى مهیج از جمله انواع کتاب‌هائى هستند که نظر نوجوانان را به خود جلب مى‌نمایند. هر یک از این موضوعات مى‌تواند در نحوهٔ تفکر و جهان‌بینى نوجوانان تأثیر بسزائى داشته باشد. معمولاً نوجوانان کتب و مجلات عکس‌دار را ترجیح مى‌دهند و به آنها توجه بیشترى مبذول مى‌دارند. بعضى از نوجوانان هم علاقه به کتب درسى و کسب معلومات از کتاب‌هاى علمى دارند. علت علاقه‌مندى نوجوانان به کتب مختلف مى‌تواند به شرح زیر باشد:   
  ۱. کسب کمک و راهنمائى و ارضاء حس کنجکاوى.   
  ۲. توسعه‌بخشى به علایق و سرگرمى‌هاى خود و یافتن علایق جدید.   
  ۳. کسب تجربیات در امور اجتماعى و حرفه‌اى و… .   
  نویسندگى به‌صورت نامه نوشتن به دوستان، شرح حال نوشتن، داشتن دفترچه خاطرات و جمع‌‌آورى یادداشت‌هاى روزانه از سرگرمى‌هاى دیگر نوجوانان محسوب مى‌شود و مى‌‌تواند کمک زیادى به خودشناسى فرد نماید.      تهیه مجموعه‌اى از اشیاء  
  جمع‌آورى اشیاء مختلف و طبقه‌بندى آنها براساس شاخص‌هاى مشترک، یکى از رفتارهاى طبیعى و مشغول‌کننده نوجوانان است مانند گردآورى تمبر، جمع‌آورى پروانه‌ها، جمع‌آورى اسکناس‌ها، صدف‌ها و همچنین برگ‌ها. البته این عمل به شرط اینکه وقت زیادى را از نوجوانان نگیرد و افراط به عمل نیاید و آنها را از دسترس و کار و تکلیف خود باز ندارد، مفید مى‌‌باشد.     جمع‌آورى اشیاء و طبقه‌بندى آنها برحسب ویژگى‌هاى مختلف، باعث مى‌شود که نوجوانان بتوانند افکار خود را سازمان داده، به‌صورت منظم به ذهنیات خود انسجام بخشد. در عین حال نوع شیئى را که فرد براى مجموعه نمودن انتخاب مى‌نماید اگر نوع مناسب و مفیدى باشد حتى مى‌تواند در آیند خط‌مشى تحصیلى و شغلى او را تعیین نماید و یا به‌صورت یک سرگرمى مناسب در آینده بتواند اوقات فراغت او را پر نماید.