عملی را که انسان بجا آورده و یا نیت بجا آوردن آن را دارد، خدا رشد میدهد و بطور تضاعف بالا میبرد. «کمثل حبه أنبتت سبع سنابل فی کل سنبله مائه حبه والله یضـ’عف لمن یشآء؛ همانند دانه ای از گندم و یا جو که آن دانه هفت سنبل دهد، که در هر یک از آن سنبل ها صد دانه موجود است. و از این مقدار هم خداوند به کسانی که بخواهد زیادتر میدهد. (یعنی از هفتصد برابر هم بیشتر میدهد)» (آیه ۲۶۱ سوره بقره).
بر اثر تربیت گندم، سنبل های گندم زیاد دانه میدهند. و دانۀ درشت میدهند، ولی هیچگاه نمی شود بجای گندم عدس بدهند؛ برنج، برنج میدهد. پس همینطور که این نتائج و آثار بر اعمال مترتب میشود و ما میتوانیم آن را به رزق تعبیر کنیم، میتوانیم به حساب و پاداش تعبیر کنیم؛ و این آثار هم رزق است و هم حساب و هر دو چیز واحدی هستند. از جهتی که عمل اول مستحق این است و مقتضی پدید آمدن این است آن را حساب گویند. و از جهت آنکه از او در استدامۀ وجود خود استمداد میکند آن را رزق و روزی گویند. و دائما ابر فیض رحمت پروردگار، از دریای وسیع اقیانوس اطلس وجود منبسط بر کاینات، آبگیری میکند و بر عالم امکان میبارد. قطره پشت سر قطره، آنی متوقف نیست. هر قطره که بارید، به دنبالش قطرۀ دیگری است که به او استمداد میکند و حیات خود را نگه میدارد و وجود خود را ثبات میدهد. پس قطره دوم نسبت به قطرۀ اول رزق است؛ و از نقطۀ نظر اینکه استحقاق دارد و اقتضا میکند حساب است. ما که الآن در اینجا نشسته ایم، هر عملی که انجام دهیم از جهت اینکه نتیجه ای بر آن مترتب است و آن نتیجه موجب بقاء و ثبات وجود ماست، رزق ماست؛ و از جهت اینکه نتیجۀ عمل ماست حساب ماست. پس ببینید بین رزق و حساب چه اندازه ارتباط دقیق است، تا حدی که میتوان گفت حقیقت رزق و حساب یک چیز است و به دو اعتبار به آن رزق و حساب گویند. با ذکر این مطالب خوب روشن میشود که معنای اینکه خداوند سریع الحساب است چیست.
