مادر فرزند را به کاری امر می کند در حالی که پدر از آن کار نهی می کند، تکلیف فرزند در این گونه موارد چیست؟

در قرآن کریم بعد از آن که خدای متعال انسا ن ها را از شرک نهی فرموده، نسبت به احسان درحق پدر و مادر سفارش کرده است. مرحوم علام طباطبائی می گوید: بعد از توحید یکی از بزرگ ترین واجبات الاهی احسان به والدین است[۱] و در این احسان و احترام فرقی بین والدین مؤمن و کافر نیست؛ زیرا قرآن به صورت مطلق (بدون هیچ قیدی) می فرماید: به پدر و مادر احسان کنید”.[۲]اما در پاسخ به سؤال شما باید گفت:
الف. گاهی پدر و مادر با هم فرزند را بر انجام کاری که معصیت و خلاف شرع است، امر می کنند، در این صورت اطاعت از آنان واجب نیست.
قرآن در این باره می فرماید: “ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکى کند، و اگر آن دو (مشرک باشند) و تلاش کنند که براى من همتایى قائل شوى که به آن علم ندارى، از آنها پیروى مکن”!.[۳]
امام علی (ع) می فرمایند: ” اطاعت از مخلوق (هر کس که باشد) در انجام معصیت الا هی پذیرفتنی نیست”.[۴]
یا “حق پدر آن ا ست که فرزند در هر چیزی جز معصیت خداوند، از او پیروی کند”.[۵]
امام رضا (ع) در این باره می فرمایند: “نیکی به پدر و مادر واجب است، اگر چه مشرک باشند، ولی اگر امر به معصیت خداوند کردند، نباید از آنان اطاعت شود”.[۶]
اما در غیر این صورت؛ یعنی در مستحبات، مکروهات و مباحات،‌ اطاعت از آنان لازم است. لذا فقها فرموده اند:
۱. اگر پدر و مادر فرزند شان را از روزۀ مستحبى نهی کنند، احتیاط واجب آن است که روزه نگیرد. همچنین اگر روزۀ مستحبی فرزند موجب اذیت پدر و مادر بشود، باید ترک شود و اگر روزه گرفت باید افطار کند.[۷]
۲. اگر پدر یا مادر به فرزند خود امر کنند که نماز را به جماعت بخواند، چون اطاعت پدر و مادر واجب است، بنابر احتیاط واجب باید نماز را به جماعت بخواند و قصد استحباب نماید.[۸]
۳. نماز اوّل وقت مستحب است، اما اگر پدر فرزند را به انجام کاری مستحب یا مباح امر کند، اطاعت آنها بر نماز اوّل وقت مقدم است.[۹]
ب. گاهی یکی از والدین فرزند را به کار موافق شرع، و دیگری او را به کاری که در آن معصیت خداوند است، امر می کند، دراین صورت به طور قطع باید به گفته کسی عمل کرد که موافق شرع است.
د. گاهی پدر و مادر از انسان امر مباحی را درخواست می کنند، ولی یکی از آنان خواستار انجام آن عمل و دیگری خواستار ترک آن است.
در این مورد باید گفت: اگر در شرع اسلام، ولایتی برای پدر ثابت شده باشد؛ مثل ازدواج دختر باکره و … که پدر ولایت دارد، در این موارد بدیهی است که سخن صاحب ولایت مقدم می شود،[۱۰] اما در مواردی که ولایتی برای هریک از پدر و مادر ثابت نگشته است، از طرفی در متون دینی از پیامبر اسلام (ص) نقل شده که مردی خدمت حضرت رسید و عرض کرد به چه کسی نیکی کنم؟ حضرت فرمودند: به مادرت، دوباره پرسید، حضرت جواب دادند: مادرت، برای بار سوم پرسید، حضرت باز هم فرمودند: مادرت، آن گاه که برای چهارمین بار پرسید، فرمودند: پدرت.[۱۱]از طرف دیگر در دسته ای از روایات آمده است:
از پیامبر (ص) پرسش شد: بزرگ ترین حق برگردن مرد (شخص) از آنِ کیست؟ فرمود: حق پدر بر گردن او است.[۱۲] یا روایتی است که پیامبر (ص) می فرمایند: تو و آنچه از اموال که مالکش هستی از آن پدرت است.[۱۳]
در این که مفاد و حاصل این روایات چیست؟ و بین این گونه احادیث چگونه می توان جمع کرد، باید گفت: وجوب اطاعت پدر و مادر[۱۴] در غیر امر به معاصى و نهى از واجبات، فى الجمله اجماعى است‏ و از متون دینی می توان فهمید که در چنین مواردی، فرزند باید جانب مادر را بیشتر رعایت نماید.[۱۵]دلایل ما عبارت اند از:
۱. همان گونه که بیان شد رسول خدا (ص) سه مرتبه امر به نیکی به مادر فرموده و در مرتبه چهارم امر به برّ و نیکی به پدر کرد.
۲. اگرچه روایتی که گذشت، حق پدر را بزرگ ترین حق می داند، اما مستفاد از روایات دیگر این است که حق مادر بزرگ تر است. مثلا از حضرت رسول (ص) پرسیده شد که حق پدر چیست؟ فرمودند: این که او را اطاعت نمایی، تا زنده است. سؤال شد: حق مادر چیست؟ فرمودند: “هیهات، هیهات اگر به عدد ریگ های بیابان و قطره های باران در خدمت مادر بایستید معادل با یک روزی که در شکم او بوده اید نخواهد بود”.[۱۶]
۳. روحیۀ مادر حساس تر است و چنین روحیه ای محبت بیشتری را می طلبد و تقدم سخن مادر در چنین مواردی مطابق با خواست تکوین است.
به هر حال نکته ای که نباید از آن غافل بود این است که فرزند در این موارد، باید تا جایی که ممکن است از شیوه هایی برای اطاعت امر مادر، استفاده کند که موجبات اذیت و آزار پدر هم فراهم نشود.
پی نوشتها:
[۱]طباطبائی، محمد حسین،( ترجمه) المیزان، ج ۱۳، آیه ۱۴ و ۲۳ اسراء.
[۲]. انعام، ۱۵۱، همچنین در روایتی از امام باقر (ع) وارد شده است که “به والدین بر و نیکی کنید چه فاجر باشد و چه نیکوکار، بحار الانوار، ج ۷۱، ص ۵۶ ، چاپ وفا، بیروت .
[۳]. عنکبوت، ۸؛ لقمان، ۱۵، در این ادامۀ همین مطلب دارد: ولى با آن دو، در دنیا به طرز شایسته‏اى رفتار کن‏.
[۴]. “لا طاعه لمخلوق فی معصیه‌ الخالق”؛ نهج البلاغه، قصار الحکم، ش ۱۶۵.
[۵]. “اِنَّ لِلْوالِدِ عَلَی الْوَلَدِ حَقّاً … فَحَقُّ الْوالِدِ اَنْ یُطیعَهُ فی کُلِّ شَیْءٍ اِلّا فی مَعْصِیَهِ اللهِ”، نهج البلاغه، کلمات قصار، ش ۳۹۹.
[۶]. مجلسی، بحار الانوار، ج ۷۱، ص ۷۲.
[۷]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج‏۱،ص ۹۶۶ مسئلۀ ۱۷۴۱.
[۸]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج‏۱، ص ۷۶۹ مسئلۀ ۱۴۰۶.
[۹] مرحوم شهید در قواعد فرموده: ‌شکی نیست که هر آن چیزی که نسبت به بی گانگان واجب یا حرام است، نسبت به پدر و مادر واجب است و پدر و مادر ویژگی هایی نیز دارند که از این قرار است:
اوّل: مسافرت مباح یا مستحب بدون اذن و رضایت پدر و مادر حرام است.
دوم: اطاعت پدر و مادر در هرحال واجب است حتی درمورد شبهه؛ زیرا ترک شبهه مستحب و اطاعت آن دو واجب است.
سوم: اگر پدر و مادر او را صدا زدند و اوّل وقت نماز است، خواندن نماز را تأخیر اندازد و جواب آن دو را بگوید.
چهارم: اگر از حضور به جماعت منع کردند، اقرب آن است که لازم نباشد قبول، مگر هر گاه بر والدین شاق باشد، مثل آن که در تاریکى شب در وقت عشا یا صبح برود.
پنجم: در صورتی که جهاد واجب کفایی باشد نه تعیینی، می توانند او را از رفتن به جهاد منع کنند.
ششم: اگر مشغول نماز نافله باشد و پدر و مادر او را صدا بزنند باید نمازش را قطع نموده و جواب بدهد.
هفتم: اگر پدر اجازه ندهد فرزند نمی تواند روزۀ مستحبی بگیرد، همۀ اینها درحد توان و قدرت است. نک: القواعد و الفوائد، ج ‏۲، ص ۴۷- ۴۹.
[۱۰]نک: وسائل الشیعه، چاپ اسلامیه. ج ۱۴، ص ۱۱- ۱۲۰.
[۱۱]. مجلسی، بحار الانوار، ج ۷۱، باب حقوق والدین ؛ کافی، ج ۲، ۱۵۹.
[۱۲]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، چاپ اسلامیه. ج ۱۴، ص ۱۱۲، ح ۲۵۳۰۰۰، “مَنْ أَعْظَمُ النَّاسِ حَقّاً عَلَى الرَّجُلِ قَالَ وَالِدُه”‏.
[۱۳]صدوق، معانی الاخبار، ج ۱،ص ۲۵۷ ، چاپ جامعۀ مدرسین.
[۱۴] البته باید توجه داشت که فقها در باره این که اطاعت از پدر و مادر واجب است یا اذیت کردن آنان حرام است، بحث هایی نموده اند. بعضی از آنان این دیدگاه را مطرح کرده اند که اطاعت واجب نیست، اما اذیت حرام است، آنان فرموده اند: کاری که موجب اذیت والدین شود و بر فرزند واجب نبوده باشد، باید آن کار را مرتکب نشود و یا از پدر و مادر مخفی دارد یا آن‌ها را راضی کند، ولی اطاعت آنان به عنوان اطاعت والدین وجوبی ندارد (بلکه اذیت آنان حرام است). تبریزی جواد، ‌استفتائات جدید، مسئلۀ ۲۲۳۰،‌ چاپ اوّل انتشارات سرور؛ فاضل محمد، جامع المسائل، ‌ج ۱، مسئلۀ ۲۱۸۸؛ امام خمینی، توضیح المسائل مراجع، ج ۲،مسائل متفرقه، مسئلۀ ۸۵، چاپ اوّل، انتشارات اسلامی،ص ۶۷۵.
[۱۵] نک: مرحوم میرزای قمی در جامع الشتات فی أجویه السؤالات، ج‏۱، ص ۲۴۱. ایشان می فرماید: هر گاه مردد شود میان رضا جویى پدر و مادر و جمع ممکن نباشد دور نیست که رضاى والده را مقدم دارد بر رضاى پدر.
۱۶].[ “قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا حَقُّ الْوَالِدِ قَالَ أَنْ تُطِیعَهُ مَا عَاشَ فَقِیلَ مَا حَقُّ الْوَالِدَهِ فَقَالَ هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ لَوْ أَنَّهُ عَدَدَ رَمْلِ عَالِجٍ وَ قَطْرِ الْمَطَرِ أَیَّامَ الدُّنْیَا قَامَ بَیْنَ یَدَیْهَا مَا عَدَلَ ذَلِکَ یَوْمَ حَمَلَتْهُ فِی بَطْنِهَا”، مستدرک‏الوسائل، ج ۱۵، ص ۲۰۴، روایت ۱۸۰۱۴ – ۱۹.
http://farsi.islamquest.net