در خصوص روزه و روزه داری، اگر خواهان آن هستیم که در جایگاه یک روزه دار واقعی قرار بگیریم به طور قطع و یقین می بایست موانع پیش روی آن را نیز مورد دقت و بررسی قرار دهیم تا اینکه با کنار گذاشتن آن موانع به نقطه ایدآل و مورد نظر دست یابیم.
دو عامل خطرناک در پیش روی روزه‌دار
در یک نگاه کلی می توان دو مانع سخت و خطرناک را برای انسان روزه دار، بلکه تمام انسان ها معرفی و مشاهده کرد؛ دو مانعی که اگر به خوبی و سرعت با آنها مبارزه نشود، نه تنها ثمره و تلاش یک ماه بندگی انسان، بلکه ثمره یک عمر بندگی انسان به تباهی و نیستی کشیده خواهد شد، و چیزی جز نگون بختی برای انسان به دنبال نخواهد داشت، این دو مانع عبارتند از، عجب و خودشیفتگی و دیگری یأس و نا امیدی.
از خودبینی تا خدابینی
در واقع انسان های خودشیفته هرگاه گرفتار رذیله خطرناک عجب می شوند تمام کارهای خود را خوب و کامل می پندارند، از این رو از خود راضی و خرسندند، به همین خاطر است که علمای اخلاق در تعریف عجب این چنین بیان داشته اند: «عجب بزرگ شمردن کار نیک خود و زیاد دانستن آن و شادمان بودن، بالیدن و نازیدن به آن است و اینکه انسان خود را از حد تقصیر و کوتاهى و گناه بیرون بداند.»[۱]
خدای متعال بارها در قرآن کریم افراد را از این رویکرد نامناسب برحذر داشته است: «قالَ وَ مَنْ یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَهِ رَبِّهِ إِلاَّ الضَّالُّون؛[حجر، آیه ۵۶] گفت: «جز گمراهان، چه کسى از رحمت پروردگارش مأیوس مى شود؟!.»خدای متعال یأس از رحمت الهی را ویژگی کافران معرفی می فرماید: «وَ لا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکافِرُونَ؛[یوسف، آیه۸۷] و از رحمت خدا مأیوس نشوید که تنها گروه کافران، از رحمت خدا مأیوس مى شوند!.»
در ماه مبارک رمضان که بسیاری از افراد توفیق شب زنده داری، قرائت قرآن و ادعیه و ارتباط با خدای متعال را پیدا می کنند، گاهی از حربه های شیطان غافل شده و گرفتار دسیسه های او شده و در دام عجب و خود بزرگ بینی قرار می گیرند؛ چرا که این افراد انجام وظایف دینی را عامل بزرگی و برتری خود در جامعه فرض می کند، همین امر موجب نفوذ شیطان در سرزمین قلب ایشان می شود، به همین جهت است که در روایتی از امام صادق (علیه السلام) از خود شیفتگی به عنوان آفت دینداری یاد می شود: «آفَهُ الدِّینِ الحَسَدُ وَ العُجبُ وَ الفَخرُ؛[۲] آفت دینداری حسد و خودبینی و فخر فروشی است.»
در روایتی از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که شیطان می گوید: «إِذَا اسْتَمْکَنْتُ مِنِ ابْنِ آدَمَ فِی ثَلاثٍ لَمْ أُبَالِ مَا عَمِلَ فَإِنَّهُ غَیْرُ مَقْبُولٍ مِنْهُ إِذَا اسْتَکْثَرَ عَمَلَهُ وَ نَسِیَ ذَنْبَهُ وَ دَخَلَهُ الْعُجْبُ؛[۳] زمانی که در مورد سه چیز بر بنی آدم توانایی یابم هر عمل(نیکی) انجام دهد دیگر مهم نیست؛ زیرا از او پذیرفته نیست. (آن سه چیز این است): زمانی که عمل (نیکش) را فراوان به حساب آورد، گناهان خود را فراموش کند و در(قلبش) عجب حاصل شود.»
در واقع انسان زیرک و هوشیار انجام امور عبادی را توفیقی الهی می بیند که خدای متعال نصیب او کرده است، از این رو نه تنها فریفته اعمال عبادی خود نمی شود، بلکه به ناقص بودن اعمال عبادی خود اعتراف می کند. وقتی انسان های برگزیده ی خدا در مسیر عبودیت و بندگی حق تعالی این رویه را رعایت می کنند، وظیفه انسان ناتوانی چون ما بسیار روشن است. در روایتی نقل شده، سرور عبادت کنندگان و سید عارفان و سر آمد سپاسگزاران رسول خدا (صلى اللَّه علیه و آله) این چنین به درگاه حق تعالی مناجات می کردند: «لَا أُحْصِی ثَنَاءً عَلَیْکَ أَنْتَ کَمَا أَثْنَیْتَ عَلَى نَفْسِک؛[۴] من از حق ثنا و ستایش تو عاجزم خدایا تو آن طور هستى که خود ستوده اى.» و نیز فرمود: «مَا عَبَدْنَاکَ حَقَّ عِبَادَتِکَ وَ مَا عَرَفْنَاکَ حَقَّ مَعْرِفَتِک.» و همچنین سید ساجدین نیز در مناجات با حق می فرماید: «سُبْحَانَکَ مَا عَبَدْنَاکَ حَقَّ عِبَادَتِکَ؛[۵] منزّه و پاکى تو ما تو را چنانکه سزاوار عبادت و بندگى تو است پرستش ننمودیم.»
از بدبینی تا خدابینی
یکی دیگر از موانع و رذیل خطرناکی که در پیش روی انسان سالک، بلکه همه افراد در ایام روزه و غیر از آن وجود دارد ناامیدی و بدبینی از رحمت الهی است. بعضی افراد به واسطه ادارک ناقصی که از آموزه های اخلاقی دارند، آنچنان از رفتارها و اعمال خود ناامید و ناخشنودند که در دام قنوط و یأس الهی گرفتار شده اند، رفتار نامناسبی که در فرهنگ اخلاق از جمله گناهان کبیره به شمار می آید.
خدای متعال بارها در قرآن کریم افراد را از این رویکرد نامناسب برحذر داشته است: «قالَ وَ مَنْ یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَهِ رَبِّهِ إِلاَّ الضَّالُّون؛[حجر، آیه ۵۶] گفت: «جز گمراهان، چه کسى از رحمت پروردگارش مأیوس مى شود؟!.»، از این بالاتر خدای متعال یأس از رحمت الهی را ویژگی کافران معرفی می فرماید: «وَ لا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکافِرُونَ؛[یوسف، آیه۸۷] و از رحمت خدا مأیوس نشوید که تنها گروه کافران، از رحمت خدا مأیوس مى شوند!.»
جایگاه مذموم و خطرناک یأس از رحمت الهی موجب شده است که اولیای الهی همواره امیدوار بوده و با حسن ظن به درگاه الهی دست به دعا بلند کنند: «إِلَهِی لَمْ أُسَلِّطُ عَلَى حُسْنِ ظَنِّی قُنُوطَ الْأَیَاسِ وَ لَا انْقَطَعَ رَجَائِی مِنْ جَمِیلِ؛[۶] خدایا بر خوش بینی ام ناامیدی و یأس را چیره نساز، و امیدم از زیبایی کرمت را قطع نکن.»
سخن آخر
انسان نباید آن چنان شیفته و دلباخته اعمال عبادی و معنوی خود باشد، که گرفتار عجب و خود برتری شود و نه آن چنان ناامید از کردار خود که قنوط و یاس بر قلب او چیره شود؛ در واقع او می بایست حد تعادل و میانه روی را در رفتار خود رعایت کرده و با امید به رحمت و مغفرت الهی، دست نیاز به سوی یاری باری تعالی بلند کند.پی‌نوشت‌ها:[۱]. سفینه البحار، قمى، ج ۲، ص ۱۶۰.
[۲]. الکافی(ط-الاسلامیه)ج۲،ص۳۰۷.
[۳]. الخصال، ج۱، ص۱۱۲، ح۸۶.
[۴]. بحار الأنوار (ط – بیروت)، ج۶۸، ص۲۳.
[۵]. الصحیفه السجادیه، ص ۳۸.
[۶]. إقبال الأعمال (ط – القدیمه)، ج۲، ص۶۸۷.
