رشد و تعالی آدمیان در محیطی سالم و پاک ، امکان پذیر است، از همین رو است که تمامی مصلحان و نیک اندیشان همیشه کوشیده¬اند تا محیط و بستری سالم را فراهم آورند و زمینه¬ی لازم را برای انتخاب آزادانه¬ی انسان ایجاد کنند. نگاهی گذرا به تاریخ بشر نشان می¬دهد که عنصر هدایت و ارشاد و نظارت، همزاد آدمی بوده است و همیشه مشعل¬های فروزانی فرا راه او را نورباران کرده¬اند و اجتماع را به نیکی¬¬ها فراخوانده و از بدی¬ها باز داشته¬اند. هیچ نقطه¬ای از تاریخ از این جنبه دچار خلأ نبوده و زمین نیز هیچ گاه خالی از حجت و ناظر و راهنما نبوده است. از همین نیاز به خوبی فهمیده می¬شود که اساساً خلقت انسان به گونه¬ای است که گلستان روحش به باغبانی مهربان و خیرخواه نیاز دارد تا از یک سو گل¬های معطر و زیبا را تکثیر کند و از سوی دیگر به اصلاح و بازسازی و با چیدن خارها و برداشتن مانع¬ها بپردازد.
همین نیاز دائمی به راهنما و نظارت، خط سیر صالحان را نشان می¬دهد، به طوری که می¬بینیم آنان در کنار دعوت مردم به یکتاپرستی، مبارزه با شرک و فساد را سرلوحه¬ی خود قرار داده بودند. ابراهیم(علیه السّلام) ؛ هم دعوت به وحدانیت داشت و هم بت شکن بود و مظهر شرک و منکر را از بین می¬برد. موسی(علیه السّلام) هم به کوه طور می¬رفت و هم با فرعون به عنوات تجسم شرک مبارزه می¬کرد. عیسی(علیه السّلام)؛ هم مردم را به خداپرستی فرا می-خواند و هم با مظاهر کفر در نبرد بود. حضرت محمد(صلی الله علیه و آله)؛ از یک سو مردم را در جزیره العرب به دین اسلام و پرستش خداوند دعوت می¬کرد و از سوی دیگر با بت و بت¬پرستان و سنت¬های غلط اعراب جاهلی مبارزه¬ی جدی می¬کرد. معصومین – علیهم السّلام) نیز این دو عنصر را جزء سنت قرار دادند و با جدیّت پی گرفتند و بسیاری از مبارزات آنان در راستای همین هدف بود و حتی اساسی-ترین انگیزه¬ی قیام امام حسین(علیه السّلام)، امر به معروف و نهی از منکر بود.۱
بررسی واژگانی
امر به معروف: امر ، دو معنا دارد: یکی(( کار و چیز)) و دیگری (( دستور و فرمان))۲؛
در قرآن امر به همین دو معنا نیز به کار رفته است؛ در معنای اول، مثل: (( و شاور هم فی الامر))۳ و… و در معنای دوم، مثل: (( قُل امر ربی بالقسط))۴. واژه¬ی (( معروف)) هم به معنای (( شناخته شده )) است. راغب می-گوید: (( معروف، هر فعلی است که خوبی آن به وسیله¬ی عقل یا شرع، شناخته شود.))۵
نهی از منکر: (( نهی)) به معنای طلب ترک فعل، بازداشتن، منع کردن و انزجار آمده است.(( منکر)) هم به معنای زشت و بد، بدی و معصیت و نیز هر چه عقل و شرع آن را مذموم بشمارد. در قرآن کریم آمده است: (( یأمرون بالمعروف ویَنهون عن المُنکَر؛۶ به کارهای شایسته امر می-کنند و از اعمال ناشایست نهی می¬کنند.))
برخی گفته¬اند: (( معروف)) هر کار نیکی است که علاوه بر نیکی آن ، انجام دهنده¬اش آن را به وصف نیکی بشناسد، (( منکر)) هم هر کار بدی است که انجام دهنده¬ی آن ودیگران خودشان را به وصف بدی بشناسد.
اهمیت امر به معروف نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک وظیفه¬ و نیز ضرورت، به شکل آشکار و برجسته¬ای در قرآن آمده است. این کتاب عظیم به مناسبت¬های مختلف بحث از امر به معروف و نهی از منکر را به میان می¬کشد و علاوه بر آن، تعدادی از مصادیق منکر و معروف را ذکر می¬کند.۷ مفسرین نیز بحث¬های مبسوطی درباره¬ی آیات امر به معروف و نهی از منکر ارائه نموده¬اند.
شرایط امر به معروف و نهی از منکر
کسی می¬تواند مسئولیت خطیر امر به معروف و نهی از منکر را بر عهده بگیرد که شناخت کافی نسبت به معروف و منکر و شرایط و مراحل آن داشته باشد، در غیر این صورت ممکن است منکری را معروف و معروفی را منکر تلقی کند که در این صورت مفسده¬ی آن بیش¬تر خواهد بود. مرحوم نراقی در(( جامع السعاده)) می¬گوید: (( اولین شرط وجوب امر به معروف و نهی از منکر آن است که فرد نهی و امر کننده، علم و آگاهی کاملی از موضوع¬های (( معروف و منکر)) داشته باشد تا از اشتباه و غلط کاری-ها در امان باشد)).۸ به همین دلیل فقیهان و عالمان دین برای این فریضه شرایطی را بیان داشته¬اند تا هر کس وارد این میدان نشود، بلکه نَفَسِ گرم مؤمنان مؤثر افتد. از جمله¬ی این شرایط عبارت است از: ۱. آمر و ناهی، خود معروف و منکر را درست بشناسد؛
۲. آمر و ناهی احتمال تأثیر امر به معروف و نهی از منکر را بدهد؛
۳. تارک معروف و عامل منکر، اصرار بر ادامه داشته باشد؛
۴. امر به معروف و نهی از منکر، خود موجب مفسده¬ای نباشد.
