کاربرد اصطلاح افت تحصیلی یا اتلاف در آموزش و پرورش، از زبان اقتصاددانان گرفته شده و آموزش و پرورش را به صنعتی تشبیه میکند که بخشی از سرمایه و مواد اولیه را که باید به محصول نهایی تبدیل میشد، تلف کرده و نتیجه مطلوب و مورد انتظار را به بار نیاورده است. البته کاربرد اصطلاح قصور و واماندگی در تحصیل مطلوبتر است.
وقتی صحبت از افت تحصیلی میشود، منظور تکرار پایه تحصیلی در یک دوره و ترک تحصیل پیش از پایان دوره است. به عبارت دیگر افت تحصیلی شامل جنبه های مختلف شکست تحصیلی، چون غیبت مطلق از مدرسه، ترک تحصیل قبل از موعد مقرر، تکرار پایه تحصیلی، نسبت میان سال های تحصیلی دانش آموز و سال های مقرر آموزش و کیفیت نازل تحصیلات میشود.
منظور از افت تحصیلی کاهش عملکرد تحصیلی و درسی دانش آموز از سطح رضایت بخش و سطح نامطلوب است. افت تحصیلی یعنی دانشآموز در هنگام تحصیل بعد از یک دوره موفقیت تحصیلی یا متوسط، به تدریج ظرفیت یادگیری او کاهش یافته و یا تکرار پایه تحصیلی داشته باشد. به طور کلی نمرات او نسبت به ماه قبل یا سال های قبل سیر نزولی محسوس از خود نشان میدهد.
افت تحصیلی به عنوان شاخص اتلاف آموزشی، از نظر مفهوم عام به هرگونه ضعف در سوادآموزی و یا وجود بی سوادی گفته میشود اما از نظر مفهوم خاص عبارت از محقق نشدن انتظارات آموزشی و شکست در اهداف آموزشی است.
مبانی روانشناختی
شرایط اجتماعی و اقتصادی:
کودکانی که والدین آنها از قدرت اقتصادی و اجتماعی پایینتری برخوردارند و خانواده های آنها با محرومیت های اقتصادی مواجه می باشند، افت تحصیلی بیشتری دارند.
شرایط آموزشی و امکانات مطلوب تحصیلی:
در صورتی که از حواس مختلف انسان برای اندازه گیری استفاده شود، مسلماً یادگیری راحتتر و عمیقتر صورت میگیرد و شرایط و امکانات آموزشی به تحقق این امر کمک شایانی میکند. نبود امکانات مطلوب تحصیلی و شرایط آموزشی معمولاً عواملی هستند که در ایجاد افت تحصیلی مؤثرند.
شرایط فیزیولوژیک یاد گیرنده:
معمولاً شرایط فیزیولوژیک دانش آموزان در مدارس ما مورد غفلت قرار میگیرند.
بعضیها دچار ضعف شنوایی هستند و بعضی ضعف بینایی دارند. مسأله دیگر گرسنگی کودکان است. تحقیقات نشان داده است دانش آموزانی که از تغذیه مناسب برخوردارند، کمتر دچار افت تحصیلی میشوند.
شرایط روانی و حرکتی:
مانند دانش آموزانی که مبتلا به صرع هستند یا دانش آموزانی که دچار لکنت زبانند نمیتوانند افکار خود را بازگو کنند. دائماً در فشار روانی، اضطراب و تنش هستند.
سازش نایافتگی رفتاری:
کودکانی که به ناسازگاری عاطفی مبتلا هستند، از نظر رفتاری با محیط سازش ندارند و از یک تعامل بین فردی به نحو مطلوب برخوردار نیستند. این کودکان در مدارس چون سازگاری با خود و محیط ندارند، افت تحصیلی بیشتری دارند.
شرایط عاطفی و روانی:
شاید بتوان گفت این مورد در کشور ما عامل اصلی افت تحصیلی است. همواره سخن بر سر این است که میان ظرفیت بالقوه کودکان و آنچه انجام میدهند، فاصله ای وجود دارد.
امروزه روانشناسان معتقدند نباید صرفاً به دنبال سنجش هوش کودکان بود بلکه، باید ظرفیت یادگیری آنها را به دست آورد، زیرا همواره ظرفیت یادگیری بچه ها بسیار بیشتر از آن است که می آموزند.
عمده ترین دلائل افت تحصیلی
۱ – عوامل فردی: شامل هوش، توجه و دقت، انگیزه و هیجانات و آشفتگی های عاطفی و نارسایی های جسمی.
۲ – عوامل خانوادگی: شامل روابط خانوادگی، فقر مالی و اقتصادی، فقر فرهنگی والدین.
۳ – علل آموزشی مدرسه: شامل شیوه تدریس معلم، برنامه درسی مدرسه، پیش داوری معلم، شرایط فیزیکی کلاس و ارزیابی های نادرست معلمان از عملکرد دانش آموزان.
راهکارها
افت تحصیلی موضوعی غیرقابل حل نیست. اما حل آن هم یکباره و ناگهانی و با شیوه های آنی میسر نیست. برای مقابله با این پدیده، به برنامه ریزی های درازمدت و زیربنایی نیاز است که براساس واقعیت های اجتماعی باشند و ضمانت اجرایی به عنوان یکی از اصول برنامه ریزی آموزشی را داشته باشند.
الف) برنامه های دراز مدت یا بنیادی: این برنامه ها تدابیر زیربنایی است که یک سیاست کلی را در نظام آموزشی میطلبد. برخی از جزئیات این روش ها عبارتند از:
تجدیدنظر در نظام ارزشیابی.
کاهش تعداد دانش آموزان هر کلاس.
ارزیابی هوشی دانش آموزان قبل از دبستان.
فراهم کردن امکانات آموزش و پرورش.
ب) برنامه های کوتاه مدت: جزئیات این برنامه ها به شرح زیر است:
تهیه به موقع کتاب های درسی و فراهم آوردن وسایل کمک آموزشی.
همکاری نزدیک اولیا، مدرسه و والدین.
ارزیابی عملکرد معلمان و تشویق معلمان کارآمد.
تقویت انگیزه های درونی دانش آموزان.
خسارت ها
۱ – هزینه های تحمیل شده به دولت که شامل:
الف) اتلاف هزینه های جاری اداره مؤسسات آموزشی توسط دولت.
ب) اتلاف سرمایه گذاریهای ثابت برای ساخت و تجهیز فضاهای آموزشی و پرورشی.
۲ – هزینه های تحمیل شده بر خانواده شامل:
الف: اتلاف هزینه های مستقیم خانواده مثل پرداخت حق ثبت نام و هزینه لوازم التحریر.
ب: اتلاف هزینه های حمل و نقل. ارتباطات برای رفت و آمد دانش آموزان به مدرسه.
۳ – خسارت های وارده به دانش آموزان شکست خورده شامل:
الف) هزینه فرصت از دست رفته بر اثر دیرتر راه یافتن به بازار کار.
ب) خسارت های دیگری که بر فرد وارد میشود مثل هزینه واقعی سرخوردگی، احساس حقارت و بی کفایتی و خودپنداری منفی.
نتیجه گیری
افت تحصیلی به عنوان قدیمیترین و بحث انگیزترین مسأله آموزش و پرورش ایران در دهه های اخیر بوده است که فاصله میان وضعیت علمی موجود فراگیران با وضعیت مورد انتظار آنها از حد معقول و مقبول آن فراتر رفته است و منجر به خسارت های اقتصادی، روانی و اجتماعی شده است.
تحقیقات انجام شده نشان میدهد در کشور ما شکست تحصیلی زیاد و پرحجم بوده و از همان سال اول ابتدایی گریبانگیر برخی از دانش آموزان میشود. تحلیل های آماری نشان میدهند که این پدیده در ایران نیز همانند سایر جوامع گزینشی بوده و همه طبقات به یک نسبت با آن مواجه نیستند.
این امر در مناطق محروم و روستایی و در میان حاشیه نشینان شهر ما بسیار عمیقتر است.
