اثرات زیان‌بار کاهش وزن بر سلامتی ممکن است در افرادی که اضافه‌وزن ندارند اما دریافت کالری خود را به شدت محدود می‌کنند، بیشتر باشد. در این افراد کاهش توده عضلانی بیشتر از توده چربی است. رژیم غذایی که با محدود کردن وعده‌های غذایی و یا ناشتایی همراه باشد، منجر به کاهش وزن سریع می‌شود که به طور اساسی به علت کاهش آب بدن و توده عضلانی است.
اثرات زیان‌بار رژیم‌های غذایی کاهش وزن در دوره بلوغ، علاوه بر اختلال رشد، شامل کمبودهای تغذیه‌ای، اختلالات قاعدگی، ضعف، گیجی، افسردگی، تحرک پذیری، یبوست، نداشتن تمرکز حواس و اشکال در خوابیدن میباشد. تنفس بد بو، ریزش مو و خشکی پوست از عوارض رژیم‌های غذایی با محدودیت شدید کالری است. افزایش خطر ابتلا به سنگ کیسه صفرا نیز از عوارض جدی‌تر این‌گونه رژیم‌های غذایی است.
متأسفانه تأخیر رشد و تأخیر در بلوغ جنسی در اثر دریافت ناکافی غذا با کوتاه‌قدی غیر قابل جبران در اثر کمبود مواد مغذی به ویژه ریزمغذی‌ها گزارش شده است. ۳۹ درصد این موارد با اختلالات غذا خوردن همراه بوده است و اصلاح آن منجر به جبران رشد از دست رفته نشده است.
بنابراین دانش‌آموزان در سنین بلوغ، به ویژه دختران باید بدانند که رژیم‌های کاهش وزن در این دوره ممکن است به کوتاه ماندن قد شود و علاوه بر آن به علت بروز انواع کمبودهای تغذیه‌ای، سلامت آنان به خطر افتاده و با مشکلات متعددی که قبلاً شرح داده شده مواجه شوند.
چاقی
چاقی کودکان و نوجوانان در حال حاضر یک مشکل تغذیه‌ای رو به افزایش در کشورهای توسعه‌یافته به شمار می‌رود. بر اساس آخرین اطلاعات، حداقل ۲۷ درصد کودکان و ۲۱ درصد نوجوانان در آمریکا چاق هستند که معرف ۵۴ درصد افزایش در چاقی کودکان و ۳۹ درصد افزایش در چاقی نوجوانان امریکایی در دو دهه اخیر است و محققین به روند هشداردهنده افزایش چاقی در کودکی و نوجوانی، تخمین می‌زنند که ۷۰ درصد نوجوانان چاق، بزرگ‌سالان چاق خواهند بود و حتی این خطر وجود دارد که این افراد در دوران بزرگ‌سالی دچار چاقی مفرط شوند.
بررسی کشوری سال ۱۳۷۷ در زمینه ارزیابی رشد کودکان زیر ۵ سال کشور ما نشان داده است که ۶/۴ درصد پسران و ۱/۴ درصد دختران در مناطق شهری و روستایی کشور چاق هستند. اگرچه چاقی در حال حاضر مشکل عمده کودکان کشور ما به شمار نمی‌رود ولی با توجه به عوارض و پیامدهای چاقی، پیش‌گیری از آن حائز اهمیت است. مدارک موجود حاکی از آن است که چاقی کودکی بیشتر متأثر از عوامل محیطی است و نشان‌دهنده آن است که خانواده و جامعه در ایجاد رفتارها و عادات صحیح غذایی درست عمل نکرده است. در مقابل چاقی نوجوانی هم به عوامل محیطی و هم به عوامل ژنتیکی بستگی دارد. چاقی در دوران نوجوانی اغلب اوقات به چاقی بزرگ‌سالی می‌انجامد، که با افزایش خطر ابتلا به دیابت، بیماری‌های قلبی‌ـ عروقی و افزایش فشار خون همراه است.
گزارش برنامه بسیج ملی آموزش کلسترول در امریکا در سال ۱۹۷۶ حاکی از آن است که کودکان چاق بیشتر در معرض خطر مشکلات بهداشتی شامل کاهش توانمندی جسمی (به علت مشکلات ارتوپدی و ریوی، مقاومت به انسولین و افزایش فشار خون) هستند. چاقی در کودکان ارتباط مستقیم با افزایش کلسترول LDL، VLDL و ارتباط معکوس با کلسترول HDL دارد. علاوه بر این بلوغ زودرس در کودکان چاق وجود دارد و به همین علت دوران رشد استخوان‌های طولی در آن‌ها کوتاه‌تر است که منجر به کوتاهی قد خواهد شد. برای پیش‌گیری از چاقی نوجوانی، انجمن قلب آمریکا توصیه‌های زیر را ارائه کرده است. این نکات به والدین و دانش‌آموزان باید آموزش داده شود.
۱ ـ برنامه غذایی خود را طوری تنظیم کنند که کالری حاصل از چربی بیش از ۳۰ درصد نباشد.
۲ ـ برنامه غذایی خود را تعدیل کنند اما چون در دوران رشد هستند مصرف چربی را نباید حذف کنند.
۳ ـ به جای تنقلات پرچربی، از میان وعده‌های سالم مثل میوه‌ها و سبزی‌ها استفاده کنند.
۴ ـ فعالیت بدنی خود را با ورزش‌هایی مثل پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری افزایش دهند.
۵ ـ غذا نباید به عنوان پاداش و جایزه به کودکان داده شود.
۶ ـ هر روز بر اساس یک برنامه منظم ورزش کنند.
۷ ـ وقت ورزش را نسبت به کارهای دیگر در اولویت قرار دهند و برنامه ورزشی خود را برای انجام کارهای دیگر تعطیل نکنند. والدین باید خودشان الگوی مناسب برای دریافت غذای روزانه و فعالیت‌های ورزشی باشند. علاوه بر این، والدین باید از تناسب‌اندام تصوری واقع‌بینانه داشته باشند، همچنین انتظاری منطقی از فرم بدن کودک و نوجوانان با توجه به وضعیت بدنی خود، اقوام و سابقه فامیلی داشته باشند، اضافه‌وزن در هنگام رشد، امری طبیعی است و فقط زمانی که اضافه‌وزن زیاد و غیرطبیعی است، باید کنترل شود.
انواع ویتامین‌ها و املاح مورد نیاز بدن که در دوران بلوغ به دلیل تسریع در رشد، نیاز بدن به آن‌ها افزایش می‌یابد، با مصرف سبزی‌ها و میوه‌ها، انواع گوشت، حبوبات، لبنیات و غلات (نان و برنج و …) تأمین می‌شوند.
ویتامین A:
ویتامین آ برای رشد و نمو بدن، سلامت پوست و حفظ قدرت بینایی ضروری است. این ویتامین در جگر، قلوه، زرده تخم‌مرغ، شیر و انواع سبزی‌های دارای برگ سبز مثل اسفناج و سبزی‌های زرد و نارنجی مثل هویج و برگ‌های سبزتر (خارجی) کاهو یافت می‌شود.
ویتامین D:
ویتامین د برای رشد و نمو استخوان‌ها لازم است. این ویتامین در روغن ماهی، جگر، زرده تخم‌مرغ، پنیر و ماست به مقدار زیاد وجود دارد. در ضمن تابش مستقیم آفتاب بر روی پوست سبب تولید مقدار زیادی ویتامین د در بدن می‌شود. ویتامین D را کالسفیرول گویند که از ویتامین‌های محلول در چربی است و از راه‌های مختلفی به بدن می‌رسد. اصلی‌ترین راه تأمین ویتامین D برخورد نور ماوراءبنفش آفتاب و تغییرات پیش سازهای زیرپوستی است. این ویتامین از راه مواد غذایی حیوانی نیز تأمین می‌شود، در گیاهان نیز پیش سازهای تولیدکننده ویتامین D موجود است. جذب این ویتامین به‌وسیله چربی‌ها صورت می‌گیرد و در خون توسط عامل حمل‌کننده ویتامین D منتقل می‌شود، ازاین‌رو کسانی‌که مبتلا به بیماری‌های هضمی و جذبی چربی هستند باید به میزان دریافت ویتامین D و عوارض کمبود آن توجه بیشتری بنمایند. نقش اصلی ویتامین D، حفظ تعادل کلسیم و فسفر است. این ویتامین در تمایز سلولی تأثیر دارد. رشد استخوانی، استحکام استخوان‌ها و دندان‌ها، سلامت استخوان در دوران کهن‌سالی و عدم ابتلا به استئوپروز یا پوکی استخوان همه به دلیل تأثیر ویتامین D در حفظ تعادل کلسیم و فسفر است. ویتامین D از یک سو موجب افزایش جذب کلسیم و فسفر از روده‌ها، کاهش دفع از کلیه‌ها و کنترل متابولیسم در استخوان می‌شود و از سوی دیگر این ویتامین در رشد سلول‌های استخوانی نیز مؤثر است. تأثیر آن در رشد سلول‌ها، به دلیل عمل آن در ترجمه ژن‌های هسته سلول میباشد.
ویتامین B1
تیامین یا ویتامین B1 پیروفسفات کوانزیم کربوکسیلاز است که در دکربکسیلاسیون و اکسیداسیون اسید پیروویک دخالت دارند. از این رو انساجی که منحصراً انرژی خود را از مواد قندی کسب می‌کنند نسبت به کمبود تیامین حساس بوده و با کاهش مقدار آن، عمل آن‌ها مختل می‌گردد. اولین ویتامینی که از ا گروه ویتامین‌های B کشف شده است. این ویتامین تأثیرات بسیار مهمی در سوختن قندها دربدن و عملکرد اعصاب دارد. ویتامین B1 از راه روده جذب خون می‌شود، تغییراتی بر روی آن صورت می‌گیرد و آماده استفاده بافت‌ها می‌گردد. یکی از موادی که در جذب آن اختلال ایجاد می‌کند، الکل است که مصرف زیاد آن موجب کمبود ویتامین B1 می‌شود. این ویتامین در بدن ذخیره نمی‌شود، ازاین‌رو باید توجه کنیم تا با مصرف درست از کمبود آن جلوگیری نماییم. عملکرد آن در اندام‌ها، فعال کردن آنزیم‌های لازم برای سوختن قند در بدن است، اگر نام چرخه کربس را شنیده باشید، این ویتامین نقش اساسی در ادامه عملکرد چرخه دارد. نقش مهم دیگر آن در اعصاب است، ما برای انجام هر حرکت و یا درک احساس از محیط نیاز داریم پیام‌های عصبی از مغز به اعصاب بدن و بالعکس منتقل شوند، ویتامین B۱ در انتقال پیام‌های عصبی نقش مهمی دارد. درصورتی‌که مصرف این ویتامین کمتر از حد مورد نیاز بدن باشد در ابتدا فرد بی‌اشتها می‌شود و وزنش کاهش می‌یابد. کمبود شدید ویتامین B۱ سبب ابتلای فرد به بیماری بری می‌شود که حالت وخیم آن به مرگ فرد می‌انجامد. به دلیل نقش ویتامین B۱ در سوخت قند و تولید انرژی، هنگام کمبود آن فرد ناتوان شده و گاهی آدم یا ورم اندام‌ها در فرد به وجود می‌آید و به دلیل نقش ویتامین B1 در اعصاب در صورت کمبود آن، اعصاب تحلیل می‌روند خصوصاً اعصاب پا، گزگز کردن پاها که شکایت بسیاری از افراد است می‌تواند ناشی از کمبود ویتامین B1 باشد. این بیماری در کودکانی که در مرحله از شیرگیری هستند و مادرانشان اهمیت زیادی به غذای تکمیلی آن‌ها نمی‌دهند نیز عارض می‌شود.
شما برای شکستن کربوهیدرات‌های بدنتان نیاز روزانه به این ویتامین دارید. انرژی آزاد شده از این سوخت‌وساز صرف فعالیت‌های تنفسی و حرکتی بدن می‌شود. تیامین برای متابولیسم نهائی کربوهیدرات‌ها ضرورت داشته و هضم و جذب مواد گلوسیدی بستگی به وجود آن دارد. با توجه به این که متابولیسم کربوهیدرات‌های انرژی لازم برای دستگاه عصبی مرکزی را تأمین می‌کند، بنابراین با کاهش مقدار تیامین دستگاه اعصاب مرکزی نمی‌تواند از گلوکز استفاده کند. تیامین محلول در آب بوده و نیاز بدن به آن روزانه ۲/۱ تا ۵/۱ میلی‌گرم میباشد.
خانم‌های حامله روزانه ۵/۱ میلی‌گرم و زنان شیرده ۶/۱ میلی‌گرم از این ویتامین در روز استفاده کنند. قبل از دادن مکمل ویتامین B1 به بچه‌ها با پزشک مشورت کنید. درصورتی‌که خانم حامله بخواهد از این ویتامین استفاده کند نیز باید قبل از مصرف با پزشک مشورت کند.
از ویتامین B1 برای زایمان بدون درد هم استفاده می‌شود. این ویتامین در اثر حرارت از بین می‌رود و برای استفاده از آن باید از میوه‌ها و سبزیجات خام استفاده کرد. مصرف زیاد الکل ذخایر ویتامین B1 بدن را کاهش می‌دهد.
تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که ویتامین B1در درمان نارسایی احتقانی قلب مؤثر است. ویتامین B1 همچنین در شیمی‌درمانی سرطان نقش منفی بازی می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف زیاد این ویتامین در طی شیمی‌درمانی باعث رشد سریع تومور می‌شود.
منابع ویتامین B1
تیامین به مقدار فراوان در جوانه گندم، نان، نخود، لوبیا، چاودار، برنج کامل، اسفناج، کلم، هویج و بسیاری از سبزی‌ها، گردو، بادام، فندق، انجیر، جگر، تخم‌مرغ، شیر، پنیر، و ماست در مخمر آبجو، پسته خام، حبوبات، سیرابی، شیردان و گوشت، دانه‌های گل آفتابگردان، سویا فراوان وجود دارد. افراط در خوردن مواد قندی سبب کمبود این ویتامین می‌شود، همچنین پوشیدن لباس‌های نایلونی و پلاستیکی باعث نابودی آن می‌گردد. سبوس منبع غنی ویتامین B1 است و با گرفتن پوست غلات برای تهیه آرد سفید قسمت اعظم, ویتامین B1 از دست می‌رود. ازاین‌رو توصیه می‌شود از نان‌های سبوس‌دار مثل سنگک، بربری و بیسکویت‌هایی که با آرد سبوس‌دار تهیه می‌شود استفاده کنید. اگر از جگر غذایی تهیه می‌کنید، بهتر است آن را قبل از پخت در فریزر قرار ندهید و برای پخت از حرارت بالا استفاده نکنید. بهتراست بدانید، مصرف ماءالشعیر و یا جوانه گندم نیز میزان زیادی ویتامینB1 به بدن ما می‌رساند.
ویتامین C :
ویتامین ث مقاومت بدن را در برابر بیماری بالا می‌برد. در بهبودی زخم و سلامت لثه نقش دارد. به علاوه باعث می‌شود بدن آهن بیشتری جذب کند. این ویتامین در غذاهایی از قبیل جگر، زرده تخم‌مرغ، شیر، ماهی، مرغ، گوشت قرمز، غلات مخصوص و غلات سبوس‌دار (غلاتی که پوسته آن گرفته نشده باشد) یافت می‌شود. علاوه بر پروتئین ویتامین‌هایی که ذکر شد بدن به تعدادی از عناصر نیاز دارد که هر کدام از آن‌ها وظیفه خاصی به عهده دارند.
روی:
یکی از این عنصرها «روی» است. نیاز بدن به «روی» در دوران بلوغ افزایش پیدا می‌کند. این ماده در ساختن پروتئین دخالت دارد. «روی» در غذاهایی مثل جگر، شیر، غذاهای دریایی (مثل ماهی)، حبوبات و گندم وجود دارد.
ید:
ید یکی از مواد مورد نیاز بدن است. ید برای رشد و نمو طبیعی بدن، سوخت‌وساز مواد غذایی و تولید انرژی بسیار لازم است. سلول‌های عصبی و مغز نیز نیاز زیادی به آن دارند. این ماده در غذاهای دریایی، لبنیات و تخم‌مرغ وجود دارد. در غلات، حبوبات، میوه‌ها و سبزی‌ها، ید به میزان کم یافت می‌شود. البته مقدار آن به مقدارید خاک بستگی دارد. یکی از مشکلات و بیماری‌هایی که در اثر کمبودید به وجود می‌آید «گواتر» نام دارد. به دلیل کمبودید در آب و خاک کشور ما، در حال حاضر اکثر نمک‌هایی که تولید می‌شود یددار هستند. بنابراین خانواده‌ها باید حتماً از نمک یددار استفاده کنند.
کلسیم:
به دلیل تسریع در رشد استخوان‌ها، نیاز به کلسیم در سن بلوغ بیشتر است. بنابراین نوجوانان باید از منابع غذایی حاوی کلسیم مثل شیر، ماست و کشک به میزان فراوان استفاده کنند.
آهن:
یکی از شایع‌ترین انواع کم‌خونی، کم‌خونی از نوع فقر آهن است. یعنی اگر آهن به اندازه کافی به بدن نرسد فرد دچار کم‌خونی می‌شود. زیرا وجود آهن برای خون‌سازی لازم است. البته نیاز بدن به آهن در دوران بلوغ بیشتر می‌شود. اما دختران به دلیل قاعدگی ماهانه، مقداری از آهن بدنشان را از طریق خونریزی از دست می‌دهند. به همین دلیل خوردن غذاهای حاوی آهن بخصوص برای دختران توصیه می‌شود.
این ماده در غذاهایی از قبیل گوشت، جگر، ماهی و زرده تخم‌مرغ وجود دارد.
خوردن چای طی ۱ تا ۲ ساعت قبل و بعد از غذا از جذب آهن جلوگیری می‌کند. ولی استفاده از مواد دارای ویتامین ث یا میوه‌های ترش، مثل مرکبات، به جذب آهن کمک می‌کند.
