چرا ارث زنان نصف ارث مردان است؟

عدم تبیین برخى از احکام و حدود الهى‏ درباره زنان و تبدیل آنان به شبهه، موجب‏ پندارى شده است که در نظام آفرینش، به زن‏ ستم شده است. وجود برخى از آیات و روایات براى بسیارى‏ از بانوان پرسش ‏انگیز است; از جمله این که: «چرا ارث زنان نصف ارث مردان است؟» ….

موضوع این نوشته، بررسى مساله ارث زن‏ است که بر طبق آیه ۱۱ سوره نساء «للذکرمثل حظ‏الانثیین‏»; سهم مذکر دو برابرسهم مؤنث است. در تبیین این موضوع ناچار از ذکر سه‏ مساله هستیم:

۱ – یکى از عوامل مهم در ایجاد شبهه، کم‏ اطلاعى و گاه بى‏ اطلاعى از احکام و مسایل‏ حقوقى است. موضوع ارث از آن نمونه‏ مسایلى است که حقیقت آن باچیزى که زنان‏ مى‏ پندارند کاملا متفاوت است. بر پایه آنچه‏ما در این گفتار دنبال مى‏کنیم، ارث زن بیش‏از مرد یا مساوى با مرد است. حال آن که در نگاه سطحى، تصور مى‏شود که ارث زن نصف‏ ارث مرد است.

۲ – این مساله هم از امور روشن اجتماعى و حقوقى است که انتظار «تساوى حقوق زن ومرد» در همه چیز، انتظارى بیهوده است. زن ومرد دو موجود با ویژگى‏ هاى مخصوص به‏ خود و داراى دو نوع طبیعت و امکانات‏ هستند و هیچ یک از آن دو نمى‏ تواند خود را شایسته حقوق مخصوص آن دیگرى بداند.آنچه میان آن دو نباید وجود داشته باشد، تبعیض است نه تفاوت. تبعیض در جایى‏است که بین دو شى‏ء با امکانات کاملا مساوى، فرق گذاشته شود. قرآن چنین‏ تبعیضى را نه درحق مرد قائل است و نه درحق زن. درآنجا که از بهره زن و مرد سخن‏مى‏گوید، مى‏فرماید: براى هریک از زن و مردحاصل دست رنج‏شان باید داده شود.«للرجال نصیب مما اکتسبوا و للنساءنصیب ممااکتسبن‏»(نساء آیه ۳۲) در ثواب اخروى آنان نیز مى‏ فرماید: هریک‏ از زن و مرد مؤمن که کارى شایسته کرده ‏باشند، به طور کامل پاداش خود را دریافت‏ خواهند کرد. اما از طرفى این حقیقت از امور پذیرفته ‏علمى و تجربى است که توان بدنى مرد بیشتراز زن و نیروى عاطفى زن به مراتب بیش‏تر ازمرد است. باردارى و شیردهى ویژه زن است‏ و مرد راهى براى دستیابى بدان ندارد و به‏ طور طبیعى نمى‏تواند امتیازات این دوره از زندگى زن را دارا شود.

۳ – حقیقت این است که در عصر نزول ‏آیات ارث بر مسلمانان، هیچ زمین ه‏اى براى‏ طرح حقوق زن وجود نداشت. مسلمانانى که‏ در انتظار نزول آیات الهى پیرامون مسایل‏ زندگى بودند، برخى همان کسانى بودند که تازمانى پیش زن را جزو دارایى مرد برمى‏ شمردند و هیچ گاه تصور نمى‏کردند که ‏اسلام براى زن سهمى از ارث قرار دهد. رسول اکرم‏ صلى الله علیه وآله که آگاه‏ ترین فرد به ‏رویدادها و افکار زمان خود بود، خوب‏ مى‏دانست که طرح مسایل حقوقى زنان درآن دوره، باواکنش رو به رو خواهدشد.ازدیدگاه مردمان آن روزگار، زن موجودى‏ ضعیف است که حتى اگر بخواهد از مزیتى‏ برخوردار شود باید امتیازش ازمرد کمترباشد. تصور این که زن در یکى از حقوق‏ خانوادگى یا اجتماعى هم تراز مرد شود واقعا فاجعه آفرین بود. از این رو بایست هر حکمى‏به نفع زن به تصویب مى‏رسد، به گونه‏اى‏ زیرکانه بیان شود که نه زن از چیزى محروم‏ماند، نه مرد در مقابل آن به واکنش و ستیز واداشته شود. موضوع ارث از آن نمونه احکام بود که‏بسیار دقیق و زیرکانه مطرح شد و شاید بتوان‏چنین استنباط کرد که در آن عصر به آسانى‏ کسى از مردان انحصار طلب به ژرفاى آن – که ‏به نفع زن طرح‏ریزى شده بود.- پى‏ نبرد تا درمقابلش جبهه‏ گیرى کند.

مساله ارث زن درحالى مطرح گردید که درمیان مردم عرب‏ هرگاه مردى مى‏مرد، فرزندان، زن پدر خود رابه ارث دراختیار مى‏گرفتند و با وى ازدواج‏ مى‏کردند یا او را به عقد دیگرى در مى‏آوردند و مهریه او را مانند دیگر اموال، میان خود قسمت مى‏کردند. این پدیده زشت ‏سبب شد که آیه‏اى از قرآن (سوره نساء، آیه ۲۲) آنان را از این کار بازدارد و رفته رفته بدان‏ها تفهیم‏ شود که زن همانند مرد داراى حقوقى است‏که باید محترم شمرده شود. با نزول آیه ارث «فللذکر مثل حظ‏الانثیین‏» (نساء، آیه ۱۷۶) گفتگوها بالا گرفت.چون برطبق آن آیه، زن نیز از ارث بهره‏مى‏برد، اگرچه به مقدار نصف مرد. لطافت آیه‏ارث یکى درآن بود که در ابتدا از حق مردسخن مى‏گفت ولى در اصل نخست اعتراف به‏حق زن داشت. آیه نمى فرمود: «اى زنان،ارث شما نصف ارث مردان است.» بلکه‏فرموده است: «اى مردان! ارث وبهره شما دوبرابر بهره زنان است.» این تعبیر در حقیقت‏میزان در ارث را حق زن قرار مى‏دهد. زیرابراى تعیین مقدار ارث مرد، وى باید نخست‏به حق زن اعتراف کند و آنگاه به همراه دوبرابر آن براى خود طلب نماید. بر طبق مفادآیه، نخست ‏باید «بهره زن‏» مشخص وپرداخته شود و آنگاه نصیب مرد خود به خودمعلوم مى‏شود.این موضوع مانند آن است که‏بخواهند دوازده سیب را میان یک دختر ویک پسر تقسیم کنند. به پسر مى‏گویند:سیب‏ها باید طورى تقسیم شود که شما دوبرابر سهمیه دختر بردارى.

پس وى نخست‏ باید سیب‏ها را به سه قسمت مساوى تقسیم‏کند و پس از اعتراف به حق دختر و تقدیم‏یک سهم آن به وى، دو برابر آن را براى خودبردارد. تا همین جا مرد دلخوش از دو برابر بودن‏سهمیه خود است و چندان اعتراضى به حکم‏ندارد و زن محروم گذشته نیز از این که بااحترام، بخشى ازارث به وى تعلق گرفته‏خرسند است. با این تقسیم – به طور مثال -ازدوازده میلیون تومان پول که از پدرى به‏تنها دختر و پسرش ارث برسد، چهار میلیون‏سهم دختر مى‏شود و هشت میلیون سهم ‏پسر. این به ظاهر پایان تقسیم ارث میان‏پسر و دختر (مرد و زن) است ولى در حقیقت‏کار به پایان نرسیده است. زن در هنگام تقسیم ارث، نصف بهره مرد را به دست آورده است ولى از طرفى از سوى‏خداوند میان زن و مرد احکامى مقرر شده ‏است که این کاستى براى زن جبران مى‏شودو چه بسا سهمیه او بیشتر از مرد مى‏گردد.زیرا با طرح چند وظیفه بر مرد، او موظف به ‏پرداخت مخارجى است که زن عهده دار آن‏نیست.

برخى از آن‏ها بدین قرار است:

۱ – پرداخت مخارج خانواده (همسر،فرزندان و پدر و مادر). زن در این مرحله وظیفه‏اى ندارد و مردعهده دار تامین مخارج است و در صورت‏نیاز، مرد است که باید نیاز آنان را برآورد.

۲ – پرداخت دیه. هرگاه فرزندان (دختر یا پسر) به سبب‏انجام کارى به پرداخت دیه محکوم شوند، درحقیقت مرد است که باید این دیه را بپردازدنه زن. هرگاه فامیل هم ناچار به پرداخت دیه‏شوند، مردان فامیل عهده دار پرداخت آن‏جریمه‏اند نه زنان.

۳ – پرداخت مهریه. در هنگام خواستگارى و ازدواج، مرد است‏که به زن مهریه مى‏دهد نه به عکس.

۴ – مخارج کار خانه و شیردادن به بچه ‏ها. مرد وظیفه دارد که در صورت تقاضاى زن،نسبت‏به انجام کار خانه و شیردادن به اطفال،به وى مزد دهد و حال آن که در انجام کارهاى‏ مرد، لازم نیست زن چیزى به مرد بپردازد.

۵ – و غیره. با توجه به احکام نامبرده، آنچه مرد در ارث به دست آورده در حقیقت‏ بیشتر به‏ مصرف زن مى‏رسد و گاه بهره واقعى او ازنصف ارث هم کمتر مى‏شود. بنابراین بایدسهمیه زن و مرد در این موضوع را به حقوق‏و در آمد تعبیر کنیم. زن حقوق کمترى از مرد دارد ولى در واقع در آمد وى مساوى با او یا بیشتراز وى است. افزون بر همه اینها، زن ناچارنیست‏ حاصل‏ دسترنج‏خود در بیرون خانه را به مصرف‏ خانه برساند. آنچه او کسب مى‏کند – در خانه‏ باشد یا بیرون – به خود او تعلق دارد; در حالى‏که مرد حاصل کار خود را – به دلیل حقوقى که ‏بر عهده اوست – به خانه مى‏آورد و به مصرف‏خانواده‏اش مى‏رساند