کلیپ
پادکست
متن
بسم‌الله الرحمن الرحیم
کارشناس: استاد میردامادی
عنوان: مشکلات و درمان اختلال بیش فعالی، قسمت اول
مجری:
یکی از موضوعاتی که ما امروز در مراکز مشاوره شاهد آن هستیم، بحث والدینی است که مراجعه می‌کنند و نگران از این هستند که فرزندشان اختلال نقص توجه یا بیش‌فعالی داشته باشد. یک تعریفی از این اختلال داشته باشید و به چه کسی اطلاق می‌شود؟ در جامعه هم باب شده تا فرزندی یک مقدار که تحرک بیشتری انجام بدهد می‌گویند بیش فعال است و این برچسب زده می‌شود.
کارشناس:
به علت اینکه یکی از شایع‌ترین اختلالات، اختلال نقص توجه یا بیش فعال است همچنان افراد با این واژه آشنا هستند و حداقل یک جستجویی در اینترنت کردند یا اطلاعاتی از فضای مجازی کسب کردند. ولی اینکه این اطلاعات چقدر موثق و مهم باشد خیلی مهم است؛ چون بعضی از مواقع اطاعات نادرست باعث آسیب جدی هم به خود کودک و هم به خانواده می‌شود.
اختلال نقص توجه یا بیش‌فعالی یک اختلال عصبی رشدی است که در فرایند رشد و تکامل کودک به وجود می‌آید و یک یا دو یا بیشتر هم نشانه تا قبل از هفت‌سالگی کاملاً مشهود است.
اختلال نقص توجه بیش‌فعالی به سه دسته تقسیم می‌شود: اختلال ADHD که نقص توجه در آن برجسته است، اختلال ADHD ای که بیش‌فعالی در آن برجسته است و اختلال ADHD ای که ترکیبی از این دو است.
هرکدام از این‌ها معیارهای خاص خودش را دارد. اختلال نقص توجه دارای یک سری ملاک‌هاست که والدین باید نسبت به آنها دقت کافی را داشته باشند. کودک نمی‌تواند به جزئیات دقت کند. یعنی والدین می بینند که فرزند نمی‌تواند تکالیفش را انجام بدهد یا در طول روز خطاهایی را انجام می‌دهد که از روی بی‌دقتی است. یعنی حافظه فعالش درگیر است و نقص دارد. کودک توجه پایدار ندارد، تکالیف طولانی می‌شود یا حتی یک پازل یا بازی‌های فکری که طی آن نمی‌تواند توجه پایدار داشته باشد. یا در سازماندهی دچار مشکل است، یعنی یک کاری را شروع می‌کند و نیمه راه آن را رها می‌کند. یعنی یک کاری را به اتمام و پایان نمی‌رساند و بلافاصله انگیزه‌اش برای ادامه کار از دست می‌رود. یا در برنامه‌ریزی و مدیریت دچار مشکل است. معمولاً این بچه‌ها اتاقشان خیلی بی‌نظم است، وسایل مدرسه‌شان خیلی بی‌نظم است. یا تکالیفی که انجام می‌دهند می‌بینید که دفترشان خیلی شلوغ است، یک‌بار از اول دفتر شروع به نوشتن می‌کنند و یک‌بار از آخر دفتر … خط ناخوانایی دارند و مدیریت زمانشان هم دچار نقص است و مشکل دارد. از موارد دیگر اینکه فراموش‌کار هستند، خیلی از مواقع وسایلشان را جا می‌گذارند. این جمله را از این کودکان زیاد می‌شنوید: وای یادم رفت … وای حواسم نبود … یعنی وقتی یک دستورالعمل به فرزند می‌دهید یا یک کاری از او می‌خواهید خیلی زود فراموش می‌کند و نمی‌تواند به ذهنش بسپارد. در کنترل مهاری مشکل دارند. در خود تنظیمی مشکل دارند. این‌ها علائمی هستند که اگر ما از ۹ مورد نقص توجه، ۶ مورد را حداقل در فرزند دیدیم باید مشکوک بشویم که فرزند دچار اختلال ADHD ای هست که نقص توجه در آن برجسته‌تر است.
یکی دیگر از دسته‌ها، اختلال ADHD با پررنگ بودن فعالیت بیش از حد است که ملاک‌های خاص خودش را دارد. مثلاً:
کودک خیلی بیش از اندازه فعالیت می‌کند. انگار موتوری درون او روشن است و او را وادار به حرکت می‌کند. در جایی که انتظار داریم کودک بنشیند، مثلاً مطب دکتر، چند دقیقه کوتاه می‌نشیند و دیگر نمی‌تواند خودش را کنترل کند و بلند می‌شود.
در نوبت ماندن و صبرکردن برایش خیلی سخت است و بدون نوبت عمل می‌کند.
به‌اصطلاح به این بچه‌ها، فضول گفته می‌شود؛ چون در میان حرف‌های دیگران می‌پرند و سعی می‌کنند حرف همه را بشنوند و وارد همه موضوعات بشوند.
موقعی که از این کودکان سؤال می‌کنید، صبر نمی‌کنند که سؤال تمام بشود بلافاصله پاسخ می‌دهند. حتی در خیلی از مواقع پاسخ درست نمی‌دهند.
این‌ها علائم اختلال ADHD ای است که در آن بیش‌فعالی بارزتر و پررنگ‌تر است.
یک نوع دیگر ADHD ای است که ترکیبی از این دو است و معیارهای هر دودسته را دارد.
نکته‌ای که مهم میباشد این است: علاوه بر اینکه پدر و مادر باید به این معیارها توجه داشته باشند، یک قضیه دیگر اینکه حتماً این معیارها در دو موقعیت وجود داشته باشند. یعنی اگر مادری بگوید که فرزند من فقط در منزل حرف‌شنوی ندارد و بی‌نظم است و… قطعاً شک ما روی فرزندپروری می‌رود و اگر فقط این شرایط را در مدرسه داشته باشد حتماً باید موقعیت مدرسه بررسی بشود؛ بنابراین در دو موقعیت یا بیشتر باید این رفتارها ظاهر بشود و عملکردهای کودک را درگیر کند. می‌تواند این عملکردها تحصیلی، اجتماعی یا خانوادگی باشد.
مجری:
میزان شیوع ADHD در کشور ما چه میزان است؟ آمار دقیقی از این تعداد داریم؟
کارشناس:
میزان شیوع در کل دنیا متغیر است بین ۷ تا ۱۱ درصد و در ایران بین ۳ تا ۵ درصد. بچه‌هایی که مدرسه می‌روند درگیر هستند. این تفاوت بین دو جنس متفاوت است. معمولاً در پسران بیشتر از دختران است. البته تا قبل از دهه ۱۹۶۰ بر این باور بودند که ADHD فقط برای پسران است؛ چون تنها معیاری که برایشان مهم بود آن هایپر بودن و بیش‌فعالی بود و چون یک تفاوت‌هایی در دو جنس وجود دارد کمی تشخیص را سخت می‌کند. مثلاً در دختران، بیشتر علائم و نشانه‌ها به‌صورت درونی‌سازی شده است. یعنی نشانه‌ها به‌صورت اضطراب، افسردگی و نقص توجه دیده می‌شود. ولی در پسران بیشتر به‌صورت بیرون سازی شده است. یعنی تکانشگری، پرخاشگری و بیش‌فعالی در آنها بیشتر قابل نمایش است.
مجری:
تشخیص از چه سنی امکان‌پذیر است؟ آیا ابزار خاصی برای این کار وجود دارد؟ و خانواده‌ای که نگران این موضوع است و یک سری علائم را می‌بیند چطور می‌تواند تشخیص بدهد که فرزندش دچار این موضوع شده است یا خیر؟
کارشناس:
ما در اتاق مشاوره با دودسته از والدین مواجه می‌شویم: دسته اول والدینی که هر نوع فعالیت فرزندشان، هر نوع شلوغی و رفتار نادرستی که خودشان نتوانستند کنترل درستی روی این رفتار داشته باشند را بلافاصله برچسب بیش‌فعالی به او می‌زنند و پیگیر هستند که دارو مصرف کنند. چون دارو به‌سرعت علائم را کاهش می‌دهد و یک طور راحت‌طلبی است این کار … یک دسته از والدین هستند که نقطه مقابل دسته اول هستند. خیلی انکار می‌کنند. وقتی علائم بررسی می‌شود متوجه می‌شویم که فرزندشان دچار این اختلال است؛ ولی مقاومت شدید می‌کنند و نمی‌پذیرند و معمولاً این جملات را به کار می‌برند: من خودم همین بودم … پدرش هم که بچه بود شلوغ بود …
الآن طبق مطالعاتی که انجام شده است تا قبل از سنین هفت‌سالگی هم علائم و نشانه‌ها کاملاً قابل رویت است. حتی برخی بر این باورند که در زمان جنین هم می‌توان متوجه شد و از فعالیت‌های بیش از اندازه جنین هم می‌توان به این موضوع رسید.
به نظر ما: یک مادر، باید یک مادر هوشیاری باشد که با مشاهده دقیق علائم را بررسی کند و در خیلی از مواقع فکر نکند که این علائم طبیعی است و بی‌خیال از کنار آن عبور نکند. اگر نیاز بود به متخصص مراجعه کند. چون درمان هر چیزی از جمله اختلال ADHD یک دورانی دارد که دوران طلایی رشد است. اگر در این دوران مداخله درستی صورت بگیرد قطعاً درمان موفقی خواهد بود.
مجری:
فرمودید که حتی در دوره بارداری می‌توان این تشخیص را داشت. آیا امروز در کشور ما این امکان وجود دارد؟
کارشناس:
در یکی دو مقاله دقیقاً به این قضیه اشاره شده بود که یکی از نشانه‌ها، نه این که به‌طورقطع و اینکه بگوییم هر مادری به سونوگرافی مراجعه کند این‌طور است. اینکه جنین جنب‌وجوش زیادی دارد و حتی یکی از مواردی که ما تا قبل از مدرسه بررسی می‌کنیم این است که فرزند در دوران جنین چطور بوده است. حتی یکی از ریز فاکتورها سزارین است.
مجری:
متخصصین اگر بخواهند تشخیصی داشته باشند، چه به لحاظ مصاحبه چه با لحاظ این که با ابزار خاص بخواهند این تشخیص را داشته باشند، حدوداً از چه سنی والدین می‌توانند بابت این موضوع به مراکز مشاوره مراجعه کنند؟
کارشناس:
قبل از سنین مدرسه تشخیص گذاری کمی سخت است؛ چون وقتی یک کودک ADHD علائم تکانشگری را نشان می‌دهد مخصوصاً اگر در سن مقاومت ورزی یا سن ۶-۳ سال که فرزند دوران مخالفت با والدین را دارد و یک مرحله طبیعی از رشد است. خیلی از مواقع این قضیه مطرح می‌شود که این تکانشگری طبیعی است و باید مدیریت کرد. برای همین قبل از سنین دبستان مگر اینکه روی طیفی باشد که علائم شدت خیلی بالایی داشته باشد. مخصوصاً تشخیص اختلال ADHD نقص توجه در قبل از دوران مدرسه خیلی سخت است. چون از بچه تکلیف نمی‌خواهیم یا اگر حواس‌پرتی داشته باشد والدین یا دیگران بر این باورند که مغز فرزند هنوز تکامل پیدا نکرده است و در روند رشد این تکامل صورت می‌گیرد و این حواس‌پرتی برطرف می‌شود.
قبل از سنین مدرسه اگر علائم شدید باشد راحت‌تر تشخیص می‌دهند؛ ولی به نظر ما هر علامتی یا ویژگی که مادر شک کرد فرزندش با فرزندان دیگر کمی متفاوت است به متخصص مراجعه کند.
مجری:
چه دلایلی می‌تواند وجود داشته باشد که منجر به اختلال ADHD بشود؟ یا حتی زمینه‌های ارثی چه نقشی می‌تواند داشته باشد؟
کارشناس:
خیلی از مواقع وقتی با والدین صحبت می‌کنیم اولین حرفی که می‌زنند این است: چرا من؟! چرا فرزند من؟!
یعنی بلافاصله احساس گناه و عذاب وجدان در آنها نمایان می‌شود و خودشان را مقصر می‌بینند و علت این که این احساس گناه پررنگ می‌شود این است که احساس می‌کنند هیچ کنترلی نمی‌توانند روی رفتارهای فرزندشان داشته باشند. هنوز علت قطعی این اختلال مشخص نیست؛ ولی احتمالاً، عوامل زیستی مثل عوامل ژنتیکی و عدم تکامل مغز می‌تواند باشد. قسمت پیش پیشانی این کودکان که مسئول خود تنظیمی یا کارکردهای اجرایی است دچار نقص است به علت عدم تکامل مغز فعالیت کمتری دارد؛ بنابراین یک دلیل احتمالی این اختلال می‌تواند عوامل زیستی و عوامل ژنتیکی و همین‌طور عوامل محیطی باشد.
قطعاً فرزندپروری اشتباه یا مصرف بیش از حد شکلات و کاکائو و استفاده از وسایل دیجیتالی مثل گوشی و تلویزیون علت اصلی پیدایش اختلال ADHD نیست. گرچه ممکن است نشانه‌ها شدت بدهد؛ ولی باعث به‌وجودآمدن این اختلال نمی‌شود.
مجری:
والدینی که به فرزندشان لقب بیش‌فعالی می‌دهند ممکن است چه اثری روی روان یا حوزه شناختی کودک داشته باشد؟ چه آسیبی ممکن است در آینده او را درگیر کند؟ درحالی‌که ممکن است این کودک بیش فعال باشد یا کودکی باشد که خیلی تحرک دارد.
کارشناس:
این قضیه خیلی مطرح می‌شود؛ چون باتوجه‌به مُدل زندگی‌های ما و شرایط زندگی ما و این که اکثر کودکان انرژی خاصی دارند و همه به یک‌شکل نیستند. بعضی‌ها پرتحرک‌تر و پرانرژی‌تر و بعضی از بچه‌ها هم انرژی کمتری دارند اگر این شرایط مهیا نشود که این انرژی به طرز صحیحی تخلیه بشود قطعاً کنترل بچه کار سختی است. مادر نمی‌تواند کنترل کند و می‌بینیم که به‌خاطر این که از فرزندپروری صحیحی هم آگاه نیست از روش‌های فرزندپروری اشتباه کمک می‌گیرد. مثل اینکه یک‌دفعه بی‌خیال فرزند می‌شود یا اینکه فرزندپروری استبدادی را انتخاب می‌کند و شروع به تحکمی برخوردکردن با این کودک می‌کند. راحت‌ترین قضیه‌ای که می‌تواند اتفاق بیفتد این است که مادر خیلی راحت برچسب ADHD را بزند. چون به نظرش این مسئولیت را از روی شانه خودش خارج کرده و بیشتر از این مادرها هم دنبال دارو و قرص هستند تا روان‌درمانی، حتی حوصله جلسات مشاوره هم ندارند.
قطعاً این قضیه نیاز به مشاوره دارد. باید نشانه‌ها بررسی بشود. چون اگر به‌اشتباه برچسب زده بشود خودش آسیب‌های خودش را دارد و اگر کودک واقعاً ADHD باشد و نشانه‌ها نادیده گرفته بشود در هر مرحله از سن یک سری از رفتارها اضافه بر رفتارهای قبلی می‌شود. مثلاً تا قبل از هفت‌سالگی کمترین اتفاقی که می‌افتد این است که فرزند اعتمادبه‌نفس خودش را از دست می‌دهد. تا قبل از ورود به مدرسه به‌خاطر امرونهی بیش از حد والدین، عدم کنترل رفتار اعتمادبه‌نفس پایین می‌آید و وقتی وارد مدرسه می‌شود عملکردهایش هم فعال می‌شود. عملکردهای خانوادگی، اجتماعی و… معمولاً این بچه‌ها در دوست‌یابی ضعیف هستند یا در نگه‌داشتن دوست هم نمی‌توانند قوی عمل کنند. به دنبال این‌ها اگر باز هم رسیدگی صورت نگیرد ممکن است که این بچه‌ها، از آن دسته از بچه‌هایی باشد که فرار از مدرسه را تجربه می‌کنند. یا تمایل به ادامه تحصیل نداشته باشند. دچار اختلالات دیگر مثل اضطراب، افسردگی بشوند. در نوجوانی دچار اختلال لجبازی و در نهایت دچار اختلالات شخصیتی بشوند؛ بنابراین این موضوع خیلی مهم است که پدر و مادر روی نشانه‌ها خیلی حساس باشند، مراجعه کنند و پیگیر درمان باشند.