نظارت همگانی، سازوکار کنترل دولتمردان
برپایی حکومت و نظام صالح، مردمی و کارآمد نه تنها آرزو و خواسته تمامی مصلحان و مبارزان در طول تاریخ بوده بلکه تحقق این مهم هدف بعثت همه پیامبران الهی و امامان معصوم (علیهم السلام) نیز بوده است. جوامع بشری برای اداره امور خود و جلوگیری از بروز هرج و مرج، ناگزیر از داشتن نظام و حکومتی هستند، حال اگر این حکومت صالح و مردمی باشد، سعادت دنیا و آخرت را برای آن جامعه به ارمغان می آورد و اگر غیرصالح باشد، عقب افتادگی و تباهی را به مردم تحت سیطره خود تحمیل خواهد کرد.
پیامبر عظیم الشأن اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) با توجه به این نیاز ضروری، نظامی الهی و مردمی را برای امت اسلامی تأسیس و پایه گذاری کرد و برای حفظ و بقای آن، میراث گرانقدر «غدیر» را به ارمغان گذاشت تا بعد از خویش، شایسته ترین و صالح ترین فرد، زمام حکومت را به دست گیرد و بدینوسیله سعادت و خوشبختی امت اسلامی تضمین گردد، شخصیتی والا که به قول جرداق مسیحی، کشتن او جنایت بر همه بشریت بوده است.
از سویی تجربه تاریخی نشان داده است چه بسا ملت هایی با فداکاری و ایثار و تحمل سختی های فراوان، نظام ایده آل و مورد نظر خویش را روی کار آورده ولی بعد از مدتی همان نظام به یک نظام ضدمردمی بدل گردیده و آمال و آرزوهای آن ملت را بر باد داده است.
بحث مهمی که وجود دارد این است که با توجه به این تجارب تلخ تاریخی، چگونه و با چه ابزاری می شود از انحراف و طغیان حکومت ها و نظام ها جلوگیری کرد و با عوامل و بسترهای آن مقابله نمود؟
در دنیای پیشرفته کنونی، یکی از سازوکارهای مهمی که برای کنترل نظامهای حکومتی پیش بینی کرده اند همانا مشارکت عمومی و نظارت همگانی مردم است که به اشکال مختلف خود را بروز و ظهور می دهد.
در مکتب حیاتبخش اسلام، سازوکار مهمی که برای نظارت بر کارگزاران و دولتمردان و نظام حکومتی پیش بینی شده همان فریضه عظیم امر به معروف و نهی از منکر است که همچون سایر فرایض دینی از قبیل نماز و روزه، عمل به آن بر مسلمانان واجب شمرده شده است. براساس آنچه از آیات و روایات به دست ما رسیده، این فریضه بزرگترین واجب دینی بوده و سایر فرایض در مقایسه با آن همچون قطره ای در برابر دریاست.(۱)
بنا به فرموده معصوم (علیه السلام) امر به معروف و نهی از منکر فریضه بزرگی است که به سبب آن سایر فرایض برپا، راهها امن، کسب ها حلال، زمین آباد، حق از دشمنان گرفته شده و امر حکومت تحکیم می یابد؛ و از نگاه پیغمبر(ص) آمر به معروف و ناهی از منکر، جانشین خدا و رسول او در زمین دانسته شده است.(۲) در بیان اهمیت این فریضه همین بس که سرور و سالار شهیدان حضرت امام حسین(ع) هدف از قیام خود را امر به معروف و نهی از منکر اعلام فرمود تا جائی که در راه انجام این تکلیف و واجب الهی، جان خویش، فرزندان و بهترین یاران خود را فدا کرد.
چگونگی اجرای امر به معروف و نهی از منکر
حال سؤال جدی این است که فریضه ای با این میزان از اهمیت و تاثیرگذاری، چگونه باید اجرا شود که آثار مهم آن در اجتماع مشهود و ملموس گردد؟ آیا این همه تاکید اسلام بر اهمیت این فریضه به خاطر آن است که مثلا جلوی بیرون آمدن چند تار موی سر گرفته شود؟ یا برای این است که صرفا از چند مزاحمت خیابانی جلوگیری گردد؟ یا چند نوار مبتذل جمع گردد؟ آیا در صورت اصلاح این چند مورد، زمین آباد، راهها امن و حکومت تحکیم می یابد؟ آیا منظور حضرت امام (رحمه الله علیه) و رهبر معظم انقلاب (مدظله العالی) از اجرای این فریضه مهم، همین چند مورد بوده است؟ آیا تشکیل ستاد احیاء امربه معروف و نهی از منکر و گسترش آن در سراسر کشور برای نهی از چند منکر خیابانی و دم دستی بوده است؟
به نظر می رسد اهمیت این فریضه بخاطر امر به چند معروف و نهی از چند منکر عمومی و دم دستی نبوده و اهداف آن بسیار بالاتر از آن چیزی است که در حال حاضر در بسیاری از جاها اجرا و به آن پرداخته می شود.
احساس می شود هم در اولویت بندی و هدف گذاری و هم در شیوه اجرایی این فریضه مهم، یکسری غفلت ها، بی توجهی ها و کم دقتی ها صورت گرفته که به برخی از آنها اشاره می گردد:
الف- در اولویت بندی:
متأسفانه در چند سال اخیر که ستاد احیاء امر به معروف و نهی از منکر تشکیل گردیده بجای اینکه به وظیفه اصلی خویش که همانا احیا و نهادینه کردن این فریضه بزرگ الهی در جامعه و تبدیل کردن آن به یک فرهنگ غالب در اجتماع، بپردازد؛ وقت خود را مصروف چند منکر عمومی و درجه دوم که تأثیر چندانی بر سرنوشت جامعه و نظام ندارد، کرده است.
تذکر لسانی به چند دختر جوان بدحجاب و یا چند جوان سهل انگار و جمع آوری چند نوار مبتذل، ساده ترین کاری است که می توان انجام داد. به نظر می رسد مسئولین محترم ستاد احیاء و عوامل دیگر مرتبط با آن علاوه بر اینکه وظیفه ا صلی خویش را فراموش کرده اند، در پرداختن به مصادیق نیز به اولویت ها و ضرورت ها عنایت کافی نداشته اند.
امر به معروف و نهی از منکر دارای لایه های متعدد و پیچیده ای است و آنچه الان انجام می شود صرفا پرداختن به لایه قشری و ظاهری این فریضه است و در رابطه با منکرهای بزرگی همچون تبعیض، بی عدالتی، گران فروشی، ثروت اندوزی، تجمل گرایی دروغ، غیبت، بردن آبروی دیگران، تنبلی، عدم تکریم ارباب رجوع، عدم انضباط اجتماعی و اقتصادی، اسراف، سوءاستفاده از بیت المال، رابطه بازی، پارتی بازی، رشوه ، بکارگیری افراد ناصالح و ناتوان در ادارات، سوءاستفاده از مقدسات و دهها مورد دیگر که برای نظام و جامعه همچون سمی مهلک بوده و وجود آنها بنیان یک جامعه و نظام را به شدت متزلزل می نماید، اثری از حضور این فریضه مشاهده نمی شود.
خلاصه کردن این واجب الهی به چند مورد ظاهری و عوام پسند که اتفاقاً آثار آن بسیار ناچیز و موقتی است حاصلی جز کوچک کردن و بدنام نمودن کارکرد این ساز و کار مؤثر نظارتی اسلام ندارد.
هیچ تردیدی وجود ندارد که پدیده هایی همچون بدحجابی، مزاحمت های خیابانی، نوارهای مبتذل، پوشیدن لباس های غیرمتعارف و نمونه هایی از این دست منکر بوده و نسبت به آنها در جای خود باید عکس العمل مناسب انجام پذیرد، اما آنچه لازم است به آن توجه شود اینست که اولا: همه مأموریت و کارکرد فریضه امربه معروف و نهی از منکر فقط منحصر به این چند مورد ساده نیست. ثانیا: این منکرهای درجه دوم، ریشه در وجه منکرهای بزرگ و بزرگتری دارد که اگر آن ریشه ها قطع گردد، این شاخ و برگ ها نیز به تدریج خشک خواهد شد.
با عنایت به آنچه عرض شد به نظر می رسد ضرورت در اولویت قراردادن منکرهای بزرگ و اساسی که ریشه در عملکرد افراد صاحب منصب و مسئولیت در رده های مختلف نظام حکومتی و اجتماع دارند، احساس می شود. به تعبیر دیگر در تقدم بین اصلاح افراد و جامعه یا کارگزاران و نظام حکومتی اصلاح دسته دوم، با توجه به نتایج و آثار گسترده آن براجتماع و افراد امری انکارناپذیر است.
