کلیپ
پادکست
متن
بسم‌الله الرحمن الرحیم
کارشناس: استاد میردامادی
عنوان: مشکلات و درمان اختلال بیش فعالی، قسمت دوم
مجری:
اگر ما با یک کودک بیش فعال مواجه شدیم، این کودک بیش فعال در خانه توسط خانواده چطور باید مدیریت بشود؟ و آن اعضای خانواده چطور باهم ارتباط داشته باشند تا ساختار خانواده به شکل مطلوبی پیش برود؟
کارشناس:
فرزندپروری و والدشدن همان قدر که می‌تواند تجربه لذت بخشی باشد می‌تواند خیلی فرسایشی و طاقت‌فرسا باشد. مخصوصاً با کوچک‌ترین تغییر رفتاری که در فرزندان ایجاد می‌شود. چه مثبت و چه منفی افت‌وخیزهایی را در سلامت والدین و تعامل والد و کودک ایجاد می‌کند. حالا شما فرض کنید در یک خانواده‌ای یک کودک ADHD باشد، علائم ADHD داشته باشد؛ یعنی سرپیچی از قوانین کند و حرف‌شنوی نداشته باشد و خیلی از مواقع تکانش گر باشد و خیلی وارد به بحث جنگ و جدل بشود، خب قطعاً در این خانواده مادر ممکن است استرس فرزندپروری را تجربه کند. مادر دچار اضطراب می‌شود، دچار افسردگی می‌شود. این خیلی مهم است که درک مادر از فرزند ADHD چه باشد و چقدر با این نشانه‌ها و فرزندان آشنا باشد.
مثلاً خیلی از مواقع والدین فکر می‌کنند که فرزند آنها ازروی‌عمد لجبازی می‌کند، ازروی‌عمد از دستورات آنها پیروی نمی‌کند و وقتی که این دید در مادر وجود داشته باشد که نمی‌توانم فرزندم را کنترل کنم! قطعاً یک خشمی می‌گیرد و احساس ناامیدی در او نمایان می‌شود. اکثر مادرانی که فرزند ADHD دارند، دچار خشم هستند. خیلی از مواقع این قضیه را انکار می‌کنند که فرزندشان ADHD دارد. منزوی و افسرده هستند. رفت‌وآمد با اطرافیان کم دارند و در طولانی‌مدت می‌تواند تأثیرات بَدی روی مادر و دیگر اعضای خانواده داشته باشد.
در ارتباط با خواهر و برادرها خیلی از مواقع می‌بینیم که خواهر و برادرهای این کودکان هم درگیر هستند. چون احساس قربانی شدن به آنها دست می‌دهد. فکر می‌کنند که پدر و مادر تمام انرژی و تلاش خودشان را برای آن کودک انجام می‌دهند و واقعاً هم خانواده درگیر هستند، درگیر درمان، اصلاح رفتار و جلسات مشاوره هستند و شاید کمتر وقت کنند که به فرزندان دیگر توجه کنند؛ بنابراین این احساس قربانی شدن در سایر اعضای خانواده ممکن است به وجود بیاید. البته خانواده‌هایی هم بودند که خیلی خوب توانستند مدیریت کنند، خیلی به‌موقع و به هنگام به متخصص مراجعه کردند. نشانه‌ها را پیگیر شدند و درمان را پیگیر شدن و به دنبال آن خانواده خیلی آسیب جدی را متحمل نشدند.
مجری:
باتوجه‌به اینکه در سبک زندگی امروزی می‌بینیم کودکان از همان سنین اولیه ۴-۳ سالگی با گوشی موبایل، تبلت و کامپیوتر ارتباط برقرار می‌کنند. حتی بعضی از خانواده‌ها این‌ها را می‌خرند و در اختیار آنها می‌گذارند و به‌صورت آزادانه استفاده می‌کنند. برای کودکان ADHD چه تأثیری می‌تواند داشته باشد؟ آیا ممکن است تأثیر مثبتی داشته باشد یا تأثیر مخرب و بَدی داشته باشد؟
کارشناس:
خیلی از مواقع خانواده‌هایی که درگیر این کودکان هستند متهم به این می‌شوند که یا مادر کوتاهی می‌کند در فرزندپروری یا کنترل ساعت‌هایی که کودک بنا هست از این وسیله‌ها استفاده کند. همان‌طور که اشاره شد هنوز دلیل قطعی به‌وجودآمدن اختلال ADHD این‌طور وسایل نیست. ولی می‌تواند نشانه‌ها را افزایش بدهد. تماشای بیش از حد تلویزیون، استفاده از تبلت و گوشی همراه نشانه‌ها را افزایش می‌دهد. وقتی که یک کودک ساعت زیادی را به تماشای تلویزیون می‌پردازد یا مشغول گوشی و تبلت است باعث می‌شود که مغز فعالیتی نداشته باشد. یعنی تصویر آماده است، صدا آماده است و مغز هیچ فعالیتی را ندارد. وقتی این اتفاق بیفتد روی نشانه‌ها تأثیر مستقیم می‌گذارد.
عامل دوم این است: وقتی کودکی ساعات زیادی را با این وسایل می‌گذراند. به‌خاطر تحرک کمی که دارد خون‌رسانی به مغزش کمتر اتفاق می‌افتد. تحرک باعث خون‌رسانی بهتر به مغز و در نتیجه کاهش نشانه‌ها می‌شود که در اینجا این صورت نمی‌گیرد؛ چون کودکان یک جا نشسته‌اند و مشغول هیچ کاری نیستند.
از همه مهم‌تر این که وقتی کودکان به تماشای تلویزیون می‌پردازند یا بازی‌های گوشی تأثیر مستقیم روی عقده‌های مغز دارد. این ناحیه محلی است که دقیقاً دوپامین ترشح می‌شود و اتفاقی می‌افتد که با مصرف ریتالین ترشح دوپامین افزایش پیدا می‌کند. یعنی ساعت‌هایی را که کودک تلویزیون تماشا می‌کند تمرکزش به‌شدت بالا می‌رود و ترشح دوپامین اتفاق می‌افتد و تا اینجا اتفاق خوبی است؛ ولی خیلی از مواقع والدین گزارش می‌دهند که بچه‌های طی تماشای زیاد تلویزیون افت تحصیلی پیدا می‌کنند. چه اتفاقی می‌افتد؟ بعد از اینکه تماشای تلویزیون تمام می‌شود ترشح دوپامین هم قطع می‌شود؛ بنابراین تأثیر مستقیم روی عملکرد مغز و تمرکز و دقت بچه‌ها دارد.
یک دلیل دیگر هم این می‌تواند باشد که بچه‌ها خیلی کوچک هستند و مرز بین دنیای واقعی و خیالی را نمی‌توانند تشخیص بدهند و وقتی در برنامه‌های تلویزیون تصاویر خشونت‌آمیزی به‌صورت کارتونی دیده می‌شود تقلید و الگوبرداری می‌کنند و در نتیجه تکانشگری و پرخاشگری در آنها شدت پیدا می‌کند.
مجری:
باتوجه‌به اینکه بچه‌های ADHD مانند خیلی از بچه‌های دیگر وارد مدرسه می‌شوند و در مدارس عادی هم درس می‌خوانند و مشکل خاصی ندارند، در مدرسه چطور باید مدیریت بشود؟ نوع تعامل والدین با مسئولین مدرسه چطور باید باشد؟
کارشناس:
جدا از مراجعه به مشاوره و درمان، یک سری از تدابیر است که والدین می‌توانند انجام بدهند تا نشانه‌ها را کاهش بدهند یا اولیا و مسئولین مدرسه … چه‌کار می‌توانند بکنند؟
مثلاً در منزل کودکانی که دچار نقص توجه هستند خیلی مواقع کارهایی که روزانه باید انجام بدهند را فراموش می‌کنند. یک چک‌لیست را آماده کنند. مادر به کمک خود کودک، چون کودک حتماً باید دخیل باشد و خودش را ملزم به رعایت این مسئولیت بکند. هر روز با هم تیک می‌زنند. کارها را انجام می‌دهند. خیلی مهم است که زمان و مکان هم در این لیست مشخص بشود. چون این بچه‌ها قدرت پیش‌بینی ضعیفی دارند، برنامه‌ریزی ضعیفی دارند. مثلاً انجام تکالیف در اتاق روی میز تحریر یا بازی‌کردن در اتاق بازی، یا تماشای تلویزیون در یک‌زمان مشخص …
اگر بناست تغییری در برنامه بچه‌ها صورت بگیرد حتماً از قبل به آنها گفته بشود؛ چون این‌ها نسبت به تغییر مقاوم هستند و استرس زیادی را تجربه می‌کنند.
اگر بناست با این بچه‌ها به جایی برویم که ساختارمند است، یعنی مجبور هستند یک مدت طولانی را روی صندلی بنشینند، در سالن انتظاری بنشینند، برایشان وسایلی ببریم که سرگرم بشوند. این وسایل هم باید متنوع باشد. یعنی یک مادر در کیفش برای کودک قبل از هفت سالی که درگیر اختلال ADHD است باید وسایل متنوعی مثل خمیربازی، مدادرنگی، استیکرهای رنگی یا اسباب‌بازی‌های ریز داشته باشد.
در مدرسه هم یک سیری تدابیر می‌توان اندیشه کرد، از جمله این که روی تابلویی که معلم تدریس می‌کند مطالب مهم حتماً نوشته بشود؛ چون حواس این بچه‌ها دائم در رفت‌وبرگشت است.
فاصله بین نیمکت‌ها کمی زیاد باشد تا نتوانند ارتباط با هم‌کلاسی داشته باشند. چون پرتحرک هستند و با کنار دستی خودشان دائم در گفتگو هستند.
خیلی بهتر است جایی که قرار می‌گیرد اول کلاس باشد. معلم وقتی می‌خواهد با او صحبت کند حتماً تماس چشمی برقرار کند و موقعی که تماس چشمی برقرار بشود دقت توجه بیشتر می‌شود.
موقع درس‌خواندن خیلی مهم است که زیر مطالب مهم خط بکشند.
حتماً در بحث‌های کلاس مشارکت داشته باشند. حتماً تکالیف سخت و دشوار این کودکان به قطعات کوچک‌تر تبدیل بشود؛ چون نمی‌توانند یک ساعت بنشینند یک تکلیف را انجام بدهند حتی اگر آن تکلیف لذت‌بخش باشد و هر از مدت‌زمان کوتاهی که گذشت یک بازخورد مثبت دریافت کند که این بازخورد می‌تواند به‌صورت کلامی یا غیرکلامی باشد.
خیلی مهم است در مسئولیت‌هایی که به این کودکان واگذار می‌کنیم طوری صورت بگیرد که از راحت به دشوار باشد و کودک هر پله که می‌رود آن توانمندی را در خودش احساس کند. چون مهم‌ترین موضوعی که در این بچه‌ها وجود دارد ضعف اعتمادبه‌نفس است به‌خاطر بازخوردهای منفی که از اطرافیان دریافت کرده است؛ بنابراین ما نباید مچ‌گیری کنیم … هدف ما این است که توانایی را در این بچه‌ها افزایش بدهیم و اعتمادبه‌نفس را در آنها بالا ببریم.
مجری:
برای کودکان ADHD چه درمان‌هایی پیشنهاد می‌شود؟
کارشناس:
اختلال ADHD یک اختلال عصبی رشدی است که در فرایند رشد ظاهر می‌شود. علت آن به‌طورقطع مشخص نیست. می‌تواند عوامل زیستی؛ مانند عوامل ژنتیکی یا عدم تکامل مغز باشد. یا عوامل محیطی باشد. ولی قطعاً فرزندپروری اشتباه یا مصرف بعضی از مواد افزودنی و کاکائو و شیرینی یا استفاده از وسایل دیجیتال نمی‌تواند باعث اختلال ADHD بشود. قضیه بعد این که نشانه‌ها در افراد متفاوت است؛ بنابراین نمی‌توانیم انتظار نداشته باشیم که اگر بچه همسایه ADHD است و کودک ما هم ADHD است، نشانه‌هایشان یکی باشد. ممکن است که نشانه‌ها متفاوت باشد.
نکته‌ای که مهم است، توجه به دوران طلایی و سن کودک است که در آن دوران مداخله و درمان باید صورت بگیرد. اختلال ADHD قابل‌کنترل است، شاید درمان قطعی نشود؛ ولی ما می‌توانیم با مداخله درست و به هنگام روی نشانه‌ها تأثیر بگذاریم و نشانه‌ها را کاهش بدهیم.