عالم برزخ از دیدگاه قرآن و احادیث

عالم برزخ عالم متوسطى میان دنیا و آخرت است که مردگان تا قیامت در آن بسر مى برند.پس از اثبات وجود روح مجرد و بقاى آن پس از مرگ و تخلیه بدن این مسأله اساسى مطرح مى گردد که ارواح پس از مرگ و خارج شدن از قالب اجسام بدنى در کجا زندگى مى کنند؟
آیا عالمى به نام برزخ که واسطه بین عالم دنیا و عالم آخرت است وجود دارد؟ یعنى ما در سلسله عقاید خود و ملاحظه مراحل تکاملى انسان ها قبل ا ز این دنیاى مادى نطفه بودیم و قبل از نطفه عناصرى در زمین و بعد از نطفه به صورت انسانى در آمدیم و در دنیا زندگى مى کنیم آیا بعد از این دنیا هم به عالم دیگرى وارد مى شویم به نام عالم برزخ یا نه؟
کلمه برزخ در لغت به معناى فاصله و حائل میان دو چیز راگویند.
مرحوم طریحى۱ در مجمع البحرین۲ در معناى کلمه برزخ چنین مى نویسد: “البرزخ: الحاجز بین الشیئین”؛ برزخ حائل بین دو شىء است. سپس روایتى از معصوم(علیهم السلام) چنین نقل مى کند: نخاف علیکم هول البرزخ ، پس مراد از برزخ در این روایت بین دنیا و آخرت از هنگام مرگ تا رستاخیز مى باشد پس کسى که مى میرد داخل برزخ مى شود. این کلمه و واژه در قرآن سه بار و در سه آیه ذکر شده است: در دو آیه که یکى در سوره فرقان و دیگرى در سوره “الرحمان)” است واژه برزخ به معناى فاصله و حائل میان دو دریا که یکى شور است و دیگرى شیرین و به هم نمى آمیزند آمده و در آیه سوم که در سوره “مومنون” است در معناى عالم برزخ یا فاصله میان مرگ و رستاخیز ذکر شده است.
آیه اول: « وَهُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَجَعَلَ بَیْنَهُمَا بَرْزَخًا وَحِجْرًا مَّحْجُورًا »۳ ؛ او خدائى است که آب دو دریا را بهم آمیخت دو دریایى که آب یکى از آن دو شیرین و گوارا است و آب دیگرى شور و تلخ و میان این دو آب فاصله و حائلى قرار داد تا همیشه از هم جدا باشند و به هم نیامیزند .
آیه دوم: « بَیْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَّا یَبْغِیَانِ »۴؛ میان آن دو دریا فاصله اى است که به حدود یکدیگر تجاوز نمى کنند و به هم نمى آمیزند.
آیه سوم: « لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَکْتُ کَلَّا إِنَّهَا کَلِمَهٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ».۵گناهکاران گویند تا شاید به تدارک و جبران گذشته کردار نیک انجام دهم و به آن خطاب شود که هرگز چنین نخواهد شد و گناهکاران کلمه “ارجعننى” را که از سر حسرت بر زبان رانند و نتیجه اى نگیرند که از عقب آنها عالم برزخ است تا روزى برانگیخته شوند.
غیر از این آیه آیات دیگرى نیز در قرآن ذکر شده که از مجموع مطالب آنها استفاده مى شود که عالم برزخ واسطه بین عالم دنیا و عالم آخرت است از جمله آنها: «(اى پیامبر) هرگز گمان مبر کسانى که در راه خدا کشته شدند, مردگانند! بلکه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان (در عالم برزخ) روزى داده مى شوند» ۶
در آیه ۱۷۱ سوره آل عمران مى فرماید: «و از نعمت خدا و فضل او (نسبت به خودشان در عالم برزخ) مسرورند و (مى بینند که) خداوند پاداش مومنان را ضایع نمى کند(نه پاداش شهیدان و نه پاداش مجاهدان را که شهید شدند)»«یُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُواْ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَهِ…»۷ ؛ خداوند کسانى را که ایمان آوردند به خاطر گفتار و اعتقاد ثابتشان استوار مى دارد هم در این جهان و هم سراى دیگر(در عالم برزخ و سراى آخرت).
از همه این آیات استفاده مى شود که بعد از مرگ عالم برزخ است تا روزى که مبعوث شوند و این برزخ عالم قیامت نیست یعنى انسان پس از مرگ بلافاصله به روز قیامت منتقل نمى شود.
مراد از برزخ در این روایت بین دنیا و آخرت از هنگام مرگ تا رستاخیز مى باشد پس کسى که مى میرد داخل برزخ مى شود. این کلمه در قرآن سه بار و در سه آیه ذکر شده است: در دو آیه که یکى در سوره فرقان و دیگرى در سوره “الرحمان)” است واژه برزخ به معناى فاصله و حائل میان دو دریا که یکى شور است و دیگرى شیرین و به هم نمى آمیزند
شخصى به امام صادق(ع) عرض کرد: چه مى فرمایید در آیه «النار یعرضون علیها غدوا و عشیا…»۸. ؛ آتش است که هر صبح و شام که آنان بر آن عرضه مى شوند؟ فرمود: دیگران چه مى گویند؟ عرض کرد: مى گویند آن آتش جهنم جاوید(آخرت) است و گویند که بین صبح و شام عذابى نباشد. فرمود: پس اینها خوشبخت اند (که بخشى از روز را در آسایش بسر مى برند). عرض کرد: پس چگونه است؟ فرمود: این در دنیا است که مربوط به عالم برزخ است. و اما جهنم جاوید محتواى این آیه است: «… و یوم تقوم الساعه ادخلوا آل فرعون إشد العذاب»۹ ؛ روزى که قیامت برپا شود(مى فرماید:) آل فرعون را در سخت ترین عذابها وارد کنید.
در احادیث معتبر از پیامبر و ائمه(علیهم السلام) در توضیح عالم برزخ چنین وارد شده است:البرزخ هو إمر بین إمرین و هو الثواب و العقاب بین الدنیا و الاخره و هو قول الصادق(ع) و الله ما إخاف علیکم الا البرزخ ۱۰ برزخ همان امر بین دو امر ثواب و عقاب بین دنیا و آخرت است و آن قول امام صادق(ع) است که مى فرماید: به خدا سوگند من بر شما(شیعیان) نمى ترسم جز از مرحله برزخ بین دنیا و آخرت.
در مورد آیه «و من ورائهم برزخ…» امام صادق(ع) فرمود: هو القبر و ان لهم فیه لمعیشه ضنکا و الله ان القبر لروضه من ریاض الجنه إو حفره من حفر النار ؛ مراد از برزخ همان قبر مى باشد و البته براى کافران هر آینه زندگى سختى در آنجا مى باشد به خدا سوگند که قبر هر آینه باغى از باغ هاى بهشتى(براى مومنین) و یاحفره اى از حفره هاى آتش جهنم(براى کافران و…) مى باشد. ۱۱
از اینرو امام صادق(ع) خطاب به شیعیان آن زمان مى فرماید:والله إتخوف علیکم فى البرزخ. قلت ما البرزخ؟ فقال: القبر منذ حین موته الى یوم القیامه؛ من بر شما(شیعیان) در عالم برزخ مى ترسم راوى مى گوید: من به امام صادق(ع) گفتم که عالم برزخ کجا است؟ فرمود: قبر است زندگى در آن از زمان مرگ تا روز رستاخیز ادامه دارد.
امام صادق(ع) به جمعى از شیعیان خود فرمود: به خدا قسم که تنها خطرى که من بر شما احساس مى کنم برزخ است و چون قیامت شود و کار به دست ما برسد ما بر کار شما از خودمان اولویت داریم. ۱۲
از امیرالمؤمنین(ع) روایت شده است که فرمود: ارواح مومنان عالم در برزخ به کنار چشمه اى از بهشت به نام “سلمى”زندگى مى کنند. ۱۳
“ابوبصیر”مى گوید: از امام صادق(ع) پرسیدم ارواح مؤمنین پس از مرگ در چه وضعند؟ فرمود: در برزخ در میان غرفه هایى از بهشت بسر مى برند از خوراک بهشتى مى خورند و از آب آن مى نوشند و منتظر انجاز وعده پروردگار خود هستند.۱۴
پس عالم برزخ حائل بین دو شئ یعنى ما بین دنیا و آخرت از هنگام مرگ تا روز بعثت است پس کسى که مى میرد داخل برزخ مى شود که واسطه و حائل بین دنیا و آخرت است. ۱۵
________________________________________پى نوشت ها :
۱. متوفاى ۱۰۸۵هـ ق.
۲. ج۲ص ۴۳۰.
۳. فرقان: آیه ۵۳.
۴. سوره الرحمان ۲۰.
۵. مومنون ۱۰۰ – دائره المعارف تشیع ج۳ ص ۱۷۶ بنیاد خیریه فرهنگى شط سال ۱۳۷۱ش.
۶. آل عمران ۱۶۹.
۷. ابراهیم ۲۷.
۸. مؤمن ۴۶.
۹. همان.
۱۰. تفسیر نورالثقلین: ج۳ ص ۵۵۳ – تفسیر على بن ابراهیم بحارالانوار ج۶ ص ۲۱۴.
۱۱. بحارالانوار: ج۶ ص ۲۱۸.
۱۲. معارف و معاریف ج۱ ص ۳۷۸ و ۳۷۹ تألیف سید مصطفى دشتى.
۱۳. بحارالانوار: ج۶ ص ۶۱ و ۸۲.
۱۴. بحارالانوار: ج۶ ص ۶۱ – ۸۲.
۱۵. قاموس نهج البلاغه تألیف محمد على ترقى ج ۱ ص ۱۳۷.