اضطراب ( Anxiety ) بطور کلی عبارت از احساسی نافذ و ناخوشایند است که با نشانه هایی از قبیل تنش ، وحشت ، دلهره و بیم و فاجعه ای در حال وقوع همراه است در مقابل ترس ( Fear ) واکنشی است که نسبت به یک خطر حاضر و مشخص دیده می شود اضطراب واکنشی است که نسبت به یک تهدید نامشخص و ناشناخته آشکار می شود و می تواند از کشمکش های درونی ( Internal Conflicts) ، احساس عدم امنیت ( Insecurity Feeling ) یا تکانش های ممنوعه ( Forbidden Impulses )، ناشی شود . در هر دو حالت ترس و اضطراب امتحان ( Test Anxiety ) نوعی اضطراب است که همراه با ترس مربوط به عدم توانمندی در عملکرد مربوط به یک وظیفه آشکار می شود . این حالت نوعی از اضطراب عملکرد ( Performance Anxiety ) تلقی می شود و به تمایل و آمادگی به مضطرب شدن اشاره دارد که ناشی از عوامل مداخله کننده محیطی است ( کریسنی ، ۱۹۹۹ )
اضطراب تحصیلی چگونه ایجاد می شود ؟
ترس و اضطراب فراگیران بطور معمول از طریق وظایف آموزشی ، معلمان و یا آموزشگاه شرطی شده و یاد گرفته می شود . برای مثال سرزنش و توبیخ فراگیر توسط معلم به دلیل کیفیت ضعیف فعالیت های آموزشی فراگیر ، ممکن است اضطراب و ترس را در فرد آشکار سازد. در این حالت فراگیر بی قرار شده و دچار تنش می گردد، عرق می کند و ضربان قلب او افزایش می یابد . این حالت در صورت تکرار و شرطی شدن به دیگر موارد و حیطه های فعالیت آموزشی فرد کشانده می شود . بر این اساس می توان انتظار داشت که فراگیر در شرایط مشابه پاسخ مشابهی را از خود بروز دهد که در این حالت می توان رفتار توام با ترس و اضطراب را برای فراگیر پیش بینی نمود . امتحان نیز به دلیل ویژگی های خاص خود از جمله ارزیابی فعالیت آموزشی ، محیط رسمی و خاص ، محدودیت زمانی و نظارت دقیق آموزشی بطور کلی برای فراگیران اضطراب زا است . افزون بر آن توانمندیهای شناختی و عملی فراگیران با توجه به میزان اضطراب موثر واقع شود .
اضطراب تحصیلی چگونه در عملکرد مداخله می کند ؟
چنانچه اضطراب بیش از حد شدت یابد ، موجب می گردد تا فراگیران از توجه مستقیم به وظایف دور شوند و اضطراب عملکرد یا تحصیلی در آنان آشکار گردد . به علاوه برخی از رفتارهای فراگیران موجب می شود تا ناآرامی در آنها افزایش یابد . برخی فراگیران با توجه مداوم به حواس پرتی و ناراحتی خود ، اضطراب خود را تشدید می کنند و به انتقاد از خود می پردازند . آثار چنین اضطرابی به کاهش و تضعیف حافظه و توانمندی های شناختی منجر شده و بر وظایف تحصیلی و آموزشی مسلط می گردد . بطور کلی ادراکات فرد ، تشدید کننده اضطراب تلقی می شوند . حتی این امکان وجود دارد که فراگیر به دلیل اشتغال فکری مبنی بر عملکرد خوب ، فرآیند تفکری خود را آسیب بزند و عملکرد خود را تضعیف نماید . چنین سیکل معیوبی ( Vicious Circle ) نگرانی را افزایش می دهد و فرآیند های شناختی و حافظه فرد را چند برابر دچار مشکل می کند .
مهارتهای مقابله با اضطراب امتحان
روشها و برنامه های متعددی برای کمک به فراگیران در غلبه بر اضطراب امتحان پیشنهاد شده است که ابعاد مختلف فعالیت آموزشی را مورد توجه قرار می دهند .
۱ ) یادگیری و مطالعه صحیح
فقدان آمادگی برای امتحان و یادگیری ضعیف تکالیف آموزشی از عوامل اصلی اضطراب امتحان بشمار می روند . روش های صحیح مطالعه و آمادگی مناسب برای یادگیری در کاهش اضطراب به میزان زیادی موثر است . یادگیری مفید و مطالعه صحیح بطور کلی با عوامل متعددی همبستگی دارند . تنظیم وقت مناسب ، اندیشیدن قبل از مطالعه ، مدت مطالعه و محیط یادگیری در آماده سازی فرد برای یادگیری موثر ، دارای اهمیت است . انگیزه و علاقه به مطالعه ، شروع مطالعه از قسمتهای آسان و جالب ، مرور مطالب ، تفکر در مفاهیم و بسط انها ، بحث و ربط منطقی ، طبقه بندی و استفاده از تصاویر ، جداول و نمودارها ، درخواست کمک از دیگران و تمرین ، از دیگر مواردی هستند که موجب یادگیری صحیح می شوند و از این طریق کاهش اضطراب را به دنبال خواهند داشت .
۲ ) هدایت و مهارت معلم
بخشی از اضطراب فراگیران می تواند با هدایت و مهارت معلم کاهش یابد و یا از بین برود . معلم باید به فراگیران خود این امکان و فرصت را بدهد که در مورد موضوعات درسی تفکر نمایند و در صورت نیاز به بحث و پرسش بپردازند . خوب شنیدن و خوب دیدن در کلاس و فعالیت های آموزشی عامل مهمی در ادراک و یادگیری موثر بشمار می رود . به عبارت دیگر برای تمرکز فراگیران بر موضوع درسی ، معلم بایستی محیطی آرام و مناسب را فراهم آورد و اجازه ندهد که دانش آموزان با رویاهای روزانه ( Daydreaming ) خود مشغول شوند . کمک به فراگیری در تنظیم اهداف و برنامه های آموزشی نیز از دیگر فعالیتهای موثر معلم بشمار می رود . معلم بایستی عادات مناسب و موثر را به منظور یادگیری و فهم بهتر مطالب به فراگیران آموزش دهد . به عبارت دیگر پذیرفتن مسئولیت برای موفقیت تحصیلی از طریق تصمیم گیری در مورد امکانات ، زمان و اتکاء به توانمندی های فردی ، انجام حداکثر تلاش و کوشش ، کمک و مشاوره گرفتن از دیگران به هنگام مشکلات آموزشی و بحث و تفکر در مورد موضوعات یاد گرفته شده از عادت مناسب بشمار می روند .
۳ ) آمادگی برای امتحان
مطالعه با توجه به اصل صحیح یادگیری بهترین راه آماده سازی برای امتحان بشمار می رود . افرادی که خود را برای امتحان تشریحی آماده می کنند ، امکان موفقیت بیشتری در امتحانات ( تشریحی و یا چهار گزینه ای ) دارند . در آماده سازی برای امتحان تشریحی نه تنها نکات اصلی یاد گرفته می شوند ، بلکه روابط منطقی بین اصول ، بخوبی ادراک می شوند . مطالعه در شب قبل از امتحان به علل مختلف از جمله افزایش نگرانی و اضطراب ، مطالعه فشرده ، ناتمام ماندن موضوع و شتاب زدگی می تواند نتایج منفی را به دنبال داشته باشد . استراحت و خواب کافی از توصیه های اصلی جهت کاهش اضطراب در شب قبل از امتحان است . حاضر شدن کمی زودتر از زمان امتحان در محل امتحان ، حفظ اعتماد و اطمینان و آرامش در کاهش اضطراب نیز موثر است . مرور یادداشت ها و نکات اصلی ، آمادگی را بر امتحان را افزایش می دهد . با شکم خالی به جلسه امتحان نباید وارد شد . مصرف میوه های تازه و سبزیجات ، تنش امتحان را کاهش می دهند.
۴ ) رفتار در جلسه امتحان
در امتحان تشریحی قبل از شروع به نوشتن ، تمام سوال ها را بخوانید ؛ زیر عبارات « تعریف کنید ، مقایسه کنید ، توضیح دهید ، تشریح نمایید و یا بحث کنید »، خط بکشید ، ایده و پاسخ های خود را برای هر سوال در برگه چرک نویس بطور خلاصه یادداشت کنید . جواب دادن را از سوال آسان شروع کنید . فهرست کوتاه و خلاصه ای از رئوس مطالب مربوط به هر سوال را تهیه کنید . چنانچه در حین جواب دادن به سوال ، نکات خاصی از دیگر سوالات به ذهنتان خطور کرد ، آن را یادداشت کنید . با این کار پاسخ های شما کامل تر می شود و تا حد زیادی اضطراب شما کاهش می یابد . قبل از نوشتن فکر کنید و سعی کنید تا پاسخ خود را تنظیم کنید . پاسخ روشن و مشخص را برای سوال ارائه کنید و در آن به حیطه های مختلف موضوع بپردازید . اطلاعات جزیی و کلی را در نظر بگیرید و بطور طبقه بندی شده آنها را بنویسید . زمان پاسخ گویی به سوالات را تنظیم کنید و برای هر سوال زمان مناسبی در نظر بگیرید ؛ به علاوه برای مرور پاسخها فرصتی باقی بگذارید و در صورت امکان به تکمیل و توضیح بیشتر پاسخ شما ناقص باشد ، مگر در مواردی که به غلط بودن پاسخ شما ناقص باشد، مگر در مواردی که به غلط بودن پاسخ خود اطمینان کامل داشته باشید . در پاسخ به سوالات سعی کنید لغات و اصطلاحات ویژه رایج در موضوع را در پاسخهای خود بکار ببرید و تلاش کنید تا اصطلاحات هر درس را یاد بگیرید . رعایت املاء صحیح به خط خوانا و علامت گذاری مناسب در بررسی و ارائه بهتر پاسخ ، مفید است .
در مورد سوالات حل مساله ، ابتدا از خود سه سوال زیر را بپرسید :
۱- از شما چه خواسته شده و چه چیزی را باید بیابید ؟
۲- برای یافتن حل مساله به دانستن چه چیزهایی نیاز دارید ؟
۳- در صورت مساله چه اطلاعات و داده هایی وجود دارند که می تواند در جستجوی شما موثر باشد ؟
پس از انجام این فرآیند به حل مساله اقدام کنید . بطور کلی افراد موفق در حل مسئله دارای ویژگی های زیر هستند :
۱- نگرش مثبت : آنها معتقدند که مسایل با دقت پشتکار و تحلیل حل می شوند و پاسخهای سریع و شتاب زده براساس دانش قبلی راه حل مناسبی نیست.
۲- توجه و دقت : آنها مساله را به منظور درک بهتر آن چندین بار می خوانند ؛ سپس قضاوت و نتیجه گیری خود را مرور می کند و از حدس زدن اجتناب و در نهایت کار خود را باز بینی می کنند.
۳- طراحی روش : این عده کار خود را به بخش های مختلف تقسیم کرده و آن را گام به گام حل می کنند . این فرآیند از آسانترین گام آغاز می شود .
۴- تمرکز : این عده انرژی خود را از طریق گفتگو با خود ، در مورد آنچه انجام می دهند ، خلق تصاویر ذهنی، ربط دادن آن با تجارب مشابه، محاسبه و ترسیم تصاویر برای حل مساله بکار می گیرند .
امتحان گزینه ای
در سوالات گزینه ای همیشه توجه داشته باشید که سوالات را سوء تعبیر نکنید ، به آنها چیزی اضافه نکنید ، کلمه ای را حذف نکنید و متوجه کلمات دو پهلو باشید . نکته اصلی بدنه سوال مد نظر قرار دهید . به واژه های کمک کننده مانند « همیشه ، هرگز ، هیچگاه ، به جز ، اغلب موارد و بندرت » توجه کنید و در صورت امکان ، زیر آنها خط بکشید . زمان امتحان را در نظر بگیرید و وقت خود را در پاسخ به سوالاتی که نمی دانید ، هدر ندهید . نمره منفی برای انتخاب گزینه غلط را در نظر بگیرید . پاسخ اول خود را عوض نکنید مگر در مواردی که نسبت به غلط بودن آن اطمینان کامل دارید . در مواردی که پاسخ صحیح را نمی دانید ، به توصیه های زیر عمل کنید : بطور کلی گزینه طولانی می تواند نشانه پاسخ صحیح باشد . اگر دو گزینه مشابه هم هستند ، هیچکدام را انتخاب نکنید . اگر گزینه ها متضاد هم هستند یکی از آنها را انتخاب کنید . گزینه کلی تر در اغلب موارد پاسخ صحیح است .
امتحان شفاهی
امتحان شفاهی فرصتی برای شماست که دانش ، توانایی ارائه و مهارت بیان خود را آشکار سازید . به علاوه در این موقعیت توانایی در برقراری ارتباط مشخص می شود . امتحان شفاهی همچنین می تواند تمرینی برای مصاحبه های شغلی و استخدامی باشد . امتحان می تواند بصورت رسمی یا غیر رسمی انجام بگیرید ، اما بهتر است تمام امتحانات شفاهی را به منزله امتحان رسمی در نظر بگیرید تا از اثرات مثبت آن بهره مند شوید . در امتحان شفاهی بایستی بطور دقیق به سوال گوش فرا داد و بطور مستقیم و مشخص پاسخ دهید . در امتحان شفاهی رسم دقت و پاسخ گویی روشن و مشخص شما بیشتر مد نظر است زیرا ارزیابی براساس پاسخگویی منظم و دقیق شما صورت می گیرد ، در حالی که در امتحان شفاهی غیر رسمی این ویژگی کمتر رعایت می شود و پاسخهای شما می تواند طولانی تر باشد . در این حالت ارزیابی بیشتر ذهنی است . برای آمادگی در امتحان شفاهی توصیه می شود موارد زیر مد نظر قرار گیرد :
۱ – از معلم بپرسید که موضوع امتحان چیست ؟
۲ – برای امتحان شفاهی مطالعه ضروری است زیرا که با نداشتن مطالعه نتیجه مثبتی نمی گیرید .
۳ – سوالاتی را که انتظار می رود پرسش شوند ، بنویسید و سپس پاسخ های آن را مورد بحث قرار دهید .
۴ – در مکان شبیه به مکان امتحان تمرین کنید و روش و حالت پاسخگویی خود را ارزیابی کنید .
